Tarixchi ablehet kamalof mongghuliyede tépilghan Uyghur yadikarliqi heqqide toxtaldi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2017.03.22
Qedimiy-kochmenlerning-qebriliri-Kitabtin-elinghan-resimler.jpg “Qedimiy köchmenlerning qebriliri” namliq kitabtin süretke élin'ghan.
RFA/Oyghan

Melumki, qedimiy Uyghurlar makan etken ellerning biri hazirqi mongghuliye térritoriyisi bolup, bu yerde tarixiy we medeniy ehmiyetke ige yadikarliqlarning tépilishi dawam qilmaqta. Ene shularning biri 2009-yili tépilghan “Shoro'on bumbagar” qorghinidur. Bu yadikarliqni mongghul alimliri bilen birlikte qazaqistanliq tarixchi, “Qedimiy Uyghurlar: 8-we 9-esirler” namliq emgekning aptori ablehet kamalofmu tetqiq qilmaqta. U mezkur qebrining tash taxtisida oyulup yézilghan xitay tilidiki tékistni oqup, uni chüshendürüsh bilen shughullan'ghan.

R. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi, proféssor ablehet kamalof radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bu heqte mundaq dédi. “Tarixtin yaxshi melumki, 8- we 9-esirlerde mongghuliye térritoriyisi Uyghur qalghanliqining merkizi bolghan idi. 19-Esirdin tartip alimlar bu yerde köchmen Uyghurlar teripidin yaritilghan köpligen yadikarliqlarni izdep tépishqa bashlidi. Bu yadikarliqlarning arisida Uyghur sheherchilirining, shu jümlidin Uyghur paytexti qarabalasaghunning xarabiliri, tashqa oyulup yézilghan runikiliq tékistlar, shundaqla köpligen maddiy medeniyet buyumliri uchraydu. Yéqinda mongghul arxé'ologliri teripidin yéngi Uyghur yadikarliqliri échildi. Ene shundaq yadikarliqlarning biri heqqide mongghul alimliri teripidin neshr qilin'ghan “Qedimiy köchmenlerning qebriliri” namliq kitabta éytilghan. Uningda eng axirqi waqitlarda tépilghan chong bir yadikarliq heqqide hékaye qilinidu. Bu, shoro'on bumbagar, mongghulche “Tupraqtiki döng” dégen menani bildüridu, shu namliq yerde depne qilin'ghan Uyghur qebilisi dahiysining qebrisi. Bu jay mongghuliye paytexti ulanbatordin texminen 300 kilométir gherbtiki merkiziy mongghuliye aymiqida orunlashqan.”

A. Kamalofning éytishiche, shoro'on bumbagar qorghini 2009-yili mongghul proféssori ochir bashqurghan birleshken rusiye-mongghul ékispéditsiyesi teripidin échilghan we tetqiq qilin'ghan. Mezkur qorghanda bögü Uyghur qebilisi dahiysi yerlen'gen bolup, u, öz waqtida mongghuliyening eng shimaliy rayonlirini makanlighan. Alimning pikriche, tash taxtida oyulup yézilghan melumatlargha qarighanda, Uyghur dahiysi 678-yili wapat bolghan. Bu qebride merhumning söngekliri tépilmighanliqining sewebi, bögü qebiliside ölüklerni köydürüsh en'ene hésablan'ghan iken.

A. Kamalof mezkur yadikarliqning ehmiyiti heqqide toxtilip, yene mundaq dédi: “Bu, mongghuliye térritoriyiside tépilghan Uyghurlarning eng qedimiy arxé'ologiyilik yadikarliqi bolup hésablinidu. Buningdin tashqiri, ademlerning öre turghan hem atta olturghan qiyapitini teswirleydighan köp sandiki yaghach we kéramikiliq heykelchilermu chong ehmiyetke ige. Bu qebrini tetqiq qilghan rusiyelik arxé'olog alékséy burayéf qebrining ichkerki bölmisidin tépilghan ikki eng chong yaghach heykelchining ene shu bögü qebilisi dahiysi ikenlikini tekitleydu. A. Burayéfning pikriche, bu heykelchiler bir-birining eynektiki eksi bolup, ular Uyghurlarning qedimiy diniy chüshenchilirini eks étidu. U waqittiki chüshenchiler boyiche, bu ikki figura u dunyadiki hayatta bir pütün bolup qoshulushi lazim iken. A. Burayéf shundaqla laydin yasalghan figurilarning köpining bögü qebilisi jengchilirini teswirleydighanliqini, barliq figurilarning ademlerning chirayini we ularning kiyimini ochuq körsitip béreleydighanliqini alahide tekitleydu.”

A. Kamalofning körsitishiche, bu yadikarliqtiki xitay tékistining mewjut bolushi shu dewrde bezi köchmen qebililerning tang impériyisige béqindi bolghanliqidin kélip chiqsimu, emma, ular da'im tang impériyisi bilen urush halitide bolup kelgen. Mesilen, 660-we 663-yilliri Uyghurlar we xitay tang impériyisi otturisida heqiqetenmu urush heriketliri yüz berdi. Xitay tékistliri shu waqittiki türk we Uyghur qaghanliri hörmitige ornitilghan idi. A. Kamalof shundaqla köl tékin we bilge qaghan hörmitige ornitilghan yadikarliqlardimu, shundaqla qarabalasaghun yadikarliqidimu xitay tékistlirining orun alghanliqini otturigha qoydi. Uning qarishiche, shoro'on bumbagar yadikarliqida Uyghur qebililirining ichidiki eng abruyluq dahiylarning birige atap yéziq pütülgen. Shoro'on bumbagar yadikarliqidiki melumatlar bögü qebilisidiki dahiylarning muhim bir shejerisining mewjut bolghanliqini körsitidu. Mundaq melumatlarni bashqimu yazma menbelerdin éniqlashqa bolidu. Mushu kün'giche Uyghurlarning bögü qebilisidin bolghan üch ewlad dahiysining ismi melum idi. 635-We 678-yilliri yashighan bögü qebilisining dahiysi heqqidiki terjimihal melumatliri köpinche 7-esirde özlirining daladiki hakimiyitini yoqatqan sherqiy türkler heqqidiki melumatlarni toluqlaydu.

Emdi “Turan” uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining namzati zulfiye kerimowaning éytishiche, a. Kamalof peqet merkiziy asiyala emes, belki dunya boyiche tonulghan tarixchidur. Uning emgekliride Uyghurlarning ötmüshi we yéqinqi zaman tarixigha a'it qiziqarliq melumatlarni uchritishqa bolidu. Z. Kerimowa mezkur “Shoro'on bumbagar” qorghini heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Shoro'on bumbagar” yadikarliqining échilishi mongghuliye yérining mushu kün'giche Uyghur yadikarliqlirigha bay ikenlikini yene bir qétim ispatlidi. Bu, elwette, qedimiy Uyghurlarning tarixi we medeniyiti boyiche bilimimizni yenimu kéngeytidu, dep oylaymen. Mundaq yadikarliqlarni tetqiq qilishqa rusiyening buryat alimlirimu öz töhpisini qoshup kelmekte. Yéqinda mongghuliyening türk dewridiki yadikarliqliri heqqide kitabning yoruqqa chiqishi buninggha delil bolalaydu. Shoro'on bumbagar yadikarliqi köchmen Uyghurlarning sherqiy türkistanning olturushluq ahalisi bilen zich munasiwette bolghanliqini körsitidu. Ular oxshashla depne murasimliridin paydilan'ghan, qebre buyumlirigha ige bolghan.”

Z. Kerimowa a. Kamalofning shoro'on bumbagar yadikarliqi boyiche arxé'ologiyilik melumatlarni özining tarixiy menbeler boyiche élip bériwatqan tetqiqatliri bilen toluqlap, Uyghurlarning qedimiy tarixidiki aq jaylarni toldurushqa küch chiqiriwatqanliqini alahide tekitlidi.

A. Kamalofning qarishiche, bu yadikarliqta tépilghan ademlerning heykelchiliri muhim ehmiyetke ige bolmaqta. Shundaqla heykelchiler Uyghur élining qarasheher, kuchar we turpan sheherliridimu tépilghan. Mundaq yadikarliqlar heqqide chong toplam dunya muzéylirida saqlanmaqta. Ularning eng chongi bolsa, sankt-pétérburg shehirige orunlashturulghan. Shoro'on bumbagar yadikarliqidin élin'ghan depne figuriliri mongghuliye térritoriyiside tépilghan shundaq halettiki tunji figurilardin bolup hésablinidu. A. Kamalof shundaqla shoro'on bumbagar yadikarliqliridiki adem figuriliri bilen 10-we 11-esirlerde turpanda tépilghan qebre figuriliri arisida chong oxshashliqning barliqini tekitlidi. Uning pikriche, bu figurilarni arilash mongghul-yawropa chirayigha ige ikenliki hem aldi teripi yapilaq kelgen alahide “Uyghur” qara böki birleshtüridu. Uning körsitishiche, béryézowskiy rehberlikidiki rus ékispéditsiyisi teripidin tépilghan kuchar qebre figuriliri arisida jengchi heykelchilirini quyush üchün ishlitilgen qéliplarning barliqimu chong qiziqish peyda qilmaqta iken. Bu sherqiy türkistan rayonlirining laydin heykel yasash merkezliri bolup kelgenlikige asas bolidu.

Alimning éytishiche, yéngi yadikarliq boyiche tepsiliy tetqiqatlar hazir ikki, yeni tékistlerni menbeshunasliq asasida analiz qilish hemde qorghanda tépilghan buyumlarni, bolupmu adem heykelchilirini sélishturma analiz qilish yönilishliride élip bérilishi zörürdur. Bu heykelchilerning barliqi hazir ulanbatordiki g. Dzanabazar namidiki muzéyda saqlanmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.