Uyghur éli yazghuchilirining eserliri qazaqistanda keng da'iride tonushturulmaqta

Uyghur yazghuchilirining bir guruppisi. 2008-Yili, almata.

Melumki, qazaqistan Uyghurlirining hayati, turmush-tirikchiliki we teqdiri tarixiy, medeniyiti, rohiy jehettin Uyghur élidiki qan-qérindashliri bilen chemberchas baghlan'ghan bolup, bu, jem'iyetning her saheliride öz ipadisini tapmaqta. Ene shundaq sahelerning biri edebiyattur. Qazaqistanliq Uyghur ziyaliylirining qarishiche, köp esirlik mirasqa ige Uyghur edebiyatining munewwer eserliri Uyghur élide toplan'ghan bolup, ularni ijad qilghan sha'ir we yazghuchilarni qazaqistanliq oqurmenlerge, bolupmu yash ewladlargha tonushturush muhim ehmiyetke igidur. Bu jehette Uyghur tilidiki mektepler, ammiwi axbarat wasitiliri chong rol oynimaqta.

Ataqliq sha'ir abdughopur qutluqofning pikriche, Uyghur diyaridiki ediblerning ijadiyitini tonushturushta almatada on besh yilgha yéqin waqittin buyan tonulghan yazghuchi we zhurnalist peyzullam exmetof teripidin neshr qiliniwatqan “Intizar” zhurnilimu alahide pa'aliyetchanliq körsetmekte. U radi'omiz ziyaritini qobul qilip, ikki memliket otturisidiki edebiy alaqiler heqqide mundaq dédi: “Edebiyatta chégra bolmighachqa ili deryasining u qanitidiki qérindashlirimizningmu eng yaxshi eserliri ‛intizar‚ zhurnilida oqughuchilirimiz bilen yüz körüshti. Mesilen, klassik sha'ir we alimlirimiz abduréhim ötkür, turghun almasning eserlirini deslep mushu zhurnal tonushturdi. Uningdin bashqa boghda abdulla, qurban barat, ablehet abdulla, ayshem exmet, chimen'gül, abdushükür memtimin we bashqilargha sehipe ajratti.”

A. Qutluqof mundaq ataqliq yazghuchilar eserlirining bu yerdiki ediblerning ijadiyitige qattiq tesir qilip, ularning yazghuchiliq maharitining ösüshide muhim ehmiyetke ige boluwatqanliqini tekitlep, yene mundaq dédi: “ P. Exmetof eserlerni bu yaqqa élip chiqiwatidu hem tartiwatidu. Bir tekitleydighinim, meyli turghun almas, ötkür ependi eserliri bolsun, yashlardin adil tunyazgha oxshash sha'irlarning eserliri bu yerdiki sha'ir-yazghuchilar üchün ülge-endize boldi.”

Uyghur éli yazghuchilirining ijadiyiti qazaqistandiki Uyghur milliy metbu'atining karwan béshi bolup kéliwatqan jumhuriyetlik “Uyghur awazi” géziti sehipiliridimu orun almaqta. Uning bash muherriri yérshat esmetofning éytishiche, gézitte qazaqistanliq Uyghurlardin tashqiri, bashqimu ellerde, shu jümlidin Uyghur élide yashawatqan ataqliq shexslerning hayati, emgek pa'aliyiti tonushturulmaqta. U ikki aydin buyan gézitte mexsus chet'ellik Uyghurlar bilen ish élip baridighan xadimning ishqa élin'ghanliqini éytip, mundaq dédi: “ Bu yilning özidila nahayiti köp maqaliler chiqti. Shular arqiliq biz tarixiy wetinimizdiki Uyghurlarning ehwali, ijadiy pa'aliyiti heqqide keng oqurmenlirimizge melumat bérip kéliwatimiz.”

Y. Esmetof ependi yuqirida tekitligendek, Uyghur élide neshr qiliniwatqan eserlerni qazaqistanliq oqurmenlerge tonushturushta bolupmu ataqliq sha'irlar abdughopur qutluqof, abliz hézim, zhurnalistlardin isma'il roziyéf, gheyret israyilof, peyzullam exmetof qatarliqlar zor yardemde bolmaqta. Ular ene shulardin terbiyiwi ehmiyiti zor bolghan eserlerni tallap, gézit rédaksiyesige yollap turmaqta.

Y. Esmetof özining shulargha bolghan cheksiz minnetdarliqini bildürüp, yene mundaq dédi؛ “Gézitimizde ikki-üch yildin buyan qoyulghan mesile intérnét sehipiliridin, jümlidin tor betliridin élin'ghan xelqimizning tarixigha, medeniyitige a'it maqalilerni turaqliq bérip kéliwatimiz.”

U Uyghur éli we chet'ellerdiki Uyghurlarning hayat-pa'aliyitining, nepisining bu yerdiki Uyghurlarning neziridin chette qalmasliqi üchün mundaq munasiwetlerni yenimu dawam qilduridighanliqini bildürdi.

Uyghur élidiki sha'ir-yazghuchilarning hayati we ijadiyitini terghib qilishta milliy mekteplermu alahide rol oynimaqta. Qazaqistandiki atmishtin oshuq taza Uyghur we arilash tilliq mekteplerde bilim éliwatqan oqughuchilar edebiyat dersliki arqiliq ene shu edibler bilen yéqindin tonushush imkaniyitige ige bolmaqta.

Bu heqte mektep neshriyati Uyghur tehrir bölümining xadimi sélimem balinowa mundaq dédi: “Heqiqetenmu, tarixiy wetinimizdiki uzun ötmüshke we bay mirasqa ige edebiyatimizni ottura asiyadiki, shu jümlidin qazaqistandiki Uyghur edebiyatidin üzüp qarashqa hergiz bolmaydu, chünki bu bir pütün Uyghur edebiyatidur. Ilgiri, yeni sowét ittipaqi dewride bizde wetinimizdiki edebiyatning tarixini, u yerdiki ediblerning ijadiyitini chongqur we tepsiliy öginish imkaniyiti yoq idi. Kéyin, yeni qazaqistan musteqilliqqa ériship, buninggha keng yol échildi hem mumkinchiliklermu peyda boldi. Elwette, milliy ma'aripsiz millet kélechiki bolmighandek, yash ewladlirimizningmu kélechikini ene shu edebiyatsiz tesewwur qilish mumkin emes, dep oylaymen. Shuning üchün bizning bu yerdiki mexmut abduraxmanof, sawut molla'utof, büwixan elaxunowa, tursun elayéf oxshash péshqedem ziyaliylirimiz öz waqtida Uyghur mektepliri üchün edebiyat dersliki programmisini tüzüshte buninggha alahide diqqet qilghan idi.”

Qazaqistanda dölet xirajitige neshr qiliniwatqan oqush qoralliri, shu jümlidin Uyghur edebiyati boyiche derslikler her töt yilda bir qétim qayta neshr qilinip, ular bilim we pen ministirliqi teripidin békitilidu.

S. Balinowa sözini yene mundaq dep dawam qildi: “Hazirqi edebiyat dersliklirining barliq siniplirida, yeni 5-siniptin ta 11-sinipqiche Uyghur oqughuchiliri xelq éghiz ijadiyiti we klassik edebiyatidin tashqiri, 20- we 21-esirlerde edebiyatimizning eng aldinqi qataridin körün'gen sha'ir we yazghuchilirimizning hayati we eserliri bilen tonushalaydu. Bizning ‛mektep‚ neshriyati teyyarlawatqan 8- we 11-sinip edebiyat dersliklirige abduxaliq Uyghur, lutpulla mutellip, zunun qadiri, shundaqla abduréhim ötkür, turghun almas, téyipjan éliyéf, boghda abdulla, zordun sabir, abduraxman qahar, qurban barat, memtimin hoshurgha oxshash talantliq ediblirimizning ijadiyiti kirgüzülgen. Elwette, ularni tallashta, birinchi nöwette, bu eserlerning balilirimiz üchün terbiyiwi ehmiyiti közde tutulghan. Biz qazaqistan döliti yürgüzüp kéliwatqan xelqler dostluqi, milletler ara razimenlik siyasitini, shundaqla ittipaqliq, wetenperwerlik, insanperwerlik qedriyetlirini terghib qilishni özimizning wezipisi, dep hésablaymiz.”