“Uyghurlarning qisqiche tarixi” namliq kitabning yézilip chiqish jeryanidiki sirlar - 2

“‛Uyghurlarning qisqiche tarixi‚ ni yézish guruppisi” dep atalghan bu sirliq guruppidiki kishiler arisida Uyghur tarixchilirimu bolghanmu? eger bar déyilse, “Uyghurlarning qisqiche tarixi” namliq bu hökümet kitabida Uyghur aptorlar yazghan mezmunlar kirgüzülgenmu - yoq?

Bu so'allarning jawabini eyni waqittiki shahitlardin arxé'olog we qedimki yéziqlar mutexessisi qurban weli ependi béridu.

Uning bildürüshiche, “Uyghurlarning qisqiche tarixi” ni yézip chiqish pilanida melum sandiki Uyghur aptorlarningmu yézish guruppisidin choqum orun alidighanliqi shundaqla yézilip pütken nusxini Uyghur mutexessislerning pikir bérishige sunidighanliqi békitilgen iken. Halbuki, mezkur kitab neshr qilin'ghan waqitta turghun almas, qasim arish we bashqa Uyghur aptorlarning yazghan qisimliri kirgüzülmigen. Ularning pikir - qarashlirimu qobul qilinmighan.

“Uyghurlarning qisqiche tarixi” ni yézip chiqish we axiriqi nusxini békitish guruppisidikiler ichide burhan shehidining küyü'oghli, shinjang ijtima'iy penler akadémiyesining mu'awin bashliqliq wezipisini ötewatqan tatar tetqiqatchi Uyghur sayranidin bashqilarning hemmisi hökümet teshkilligen xitay aptorlar iken. Uyghur tarixchilardin héchkim bu guruppigha qatnashturulmighan.

Qiziqarliqi shuki, Uyghur aptorlardin birimu qatnashturulmighan bu kitab neshrdin chiqqanda, kitabning “Axirqi söz” qismida mundaq dep yézilghan: “Shundaq dep éytishqa boliduki, "Uyghurlarning qisqiche tarixi" uzaq waqit matériyal jughlash netijiside, nurghun kishilerning japaliq xizmet qilishi, ejir singdürüshi bilen, bolupmu Uyghur, xenzu alimlirining ortaq tirishchanliqi arqisida yézip chiqildi. Eger Uyghur we xenzu alimliri hemkarlashmighan, tüzgüchiler köngül bölmigen, qollimighan we özini untughan halda méhnet singdürmigen bolsa, bu kitabning wujutqa chiqishi tes idi.”

Mezkur kitabning “Axirqi söz” qismida yene 1987 - yili 12 - aydin 1988 - yili 4 - ayghiche bolghan ariliqta “Yézish guruppisi” béyjingda eng axiriqi qétim kitabning özgertilgen nusxisini békitish yighini achqanliqini tilgha alidu. Bu yighin'gha xenzu tetqiqatchilardin bashqa birmu Uyghur tarixchi qatnashturulmighan. Peqetla tatar millitidin bolghan tetqiqatchi Uyghur sayrani bilen qirghizlardin enwer baytur teklip qilin'ghan.

Bu ehwalning özi mezkur kitabning “Axirqi söz” qismida alahide eskertilgen “Bu kitab Uyghur we xenzu alimlirining ortaq tirishchanliqi we hemkarliqida yézilip chiqildi” dégen bayanning yalghanliqini körsitip béridu.

Qurban weli ependi bu kitabta Uyghur tetqiqatchiliri bergen pikirlerdin peqet birila qobul qilin'ghanliqi, yeni xitaylar yalghandin yasap chiqqan saxta sha'ir kekmenirning ismining chiqirip tashlan'ghanliqini tilgha alidu. Undin bashqa pikirlerning héchqaysisi qobul qilinmighan.

Qurban weli ependi eyni chaghda mezkur kitabning Uyghurche terjimisini tehrirlesh jeryanida uning pütünley siyasiy muddi'ani chiqish qilip yézilghanliqini, emma Uyghur tarixidiki bir qisim yip uchliri bilen bezi uchurlarning Uyghur sayrani teripidin imkaniyet yar bergen da'iride qoshup qoyulghanliqini tekitleydu. Shunga u egerde oqurmenler paydilinishni bilse, mezkur kitabni uningda ilgiri sürülgen siyasiy muqamning tetüri boyiche oqup chüshense bolidu, dégenni ilgiri süridu.

1989 - Yilidin kéyin, bolupmu merhum tarixchi turghun almasning “Uyghurlar” namliq kitabi neshr qilin'ghandin kéyin, xitay hökümiti “Uyghur tarixini Uyghur tarixchilirining özi yézishi kérek” dégen jama'et pikrini irghip tashliwétip, “Uyghurlarning qisqiche tarixi” namliq hökümet kitabini neshr qilghan. Shuningdin bashlap bu kitabni Uyghur tarixini sherhileshtiki “Ölchem” yaki “Qélip” qilip békitip, turghun almas qatarliq Uyghur tarixchiliri yazghan tarixiy témidiki yazmilargha qarshi heriket bashlighan.