Qazaqistandiki Uyghurshunasliq tetqiqat merkizi ilmiy kadirlar bilen qandaq teminlen'gen idi

Melumatlargha qarighanda, qazaqistanda tunji Uyghurshunasliq tetqiqat merkizi 1946-yili échilghan bolup, uni tilshunas alime ayshem shemiyéwa bashqurghan idi. Mezkur merkez qazaqistan penler akadémiyisi yénidiki tarix, arxé'ologiye we étnografiye institutida teshkillinip, u Uyghur-tunggan medeniyiti bölümi dep ataldi. 1949-Yilning axirlirida bolsa, bu bölüm qazaqistan penler akadémiyisi rehberlikining qararigha bina'en musteqil Uyghur-tunggan medeniyiti bölümige aylandi.

Kéyinki yillarda bölümning qurulmisi pat-patla özgirip, aqiwette 1963-yili qazaqistan penler akadémiyisi tilshunasliq instituti terkibide Uyghurshunasliq bölümi meydan'gha keldi. 1986-Yilghiche Uyghurshunasliq bölümini abduweli qaydarof, murat hemrayéf, ghojexmet sedwaqasof oxshash dunya türkiyshunasliq ilmige keng tonulghan alimlar bashqurdi.

1986-Yili shu bölüm asasida Uyghurshunasliq instituti qurulup, 1991-yilning ayaqlirighiche uninggha akadémik gh. Sedwaqasof, 1996-yilghiche, yeni mezkur institut sherqshunasliq instituti terkibidiki Uyghurshunasliq merkizige aylan'ghan'gha qeder kommunar talipof rehberlik qildi.

Uyghurshunasliq institutining deslepki qedemliride ishligen tilshunas alim, gh. Sedwaqasofning shagirti, hazir wilayetlik mu'ellimlerning kespini mukemmelleshtürüsh institutining xadimi ruslan arziyéfning éytishiche, 1963-yili échilghan Uyghurshunasliq bölümi melum derijide musteqil ish élip barghan bolup, ilmiy kadirlarni qobul qilish we teyyarlash mumkinchilikige ige bolghan. Ilmiy kadirlarni teyyarlash bolupmu Uyghurshunasliq institutini gh. Sedwaqasof bashqurghanda hertereplime qolgha élindi. R. Arziyéf institut qurulushi bilen Uyghurshunasliq ilimining xéli jiddiy tereqqiy étishke bashlighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Ilgiri Uyghurshunasliq peqet Uyghur tili, edebiyati we tarix bilen cheklen'gen bolsa, bu institutta Uyghurlarning ijtima'iy, siyasiy, iqtisadiy, medeniy hayati hertereplime öginildi. Institut mudiri ghojaxmet aka sedwaqasof ilmiy dergahlarda ishlewatqan Uyghur alimlirini institutqa teklip qilip, ularning Uyghurshunasliq sahesi boyiche ilmiy tetqiqat élip bérishigha mumkinchilik yaratti. Ularning bir qismi moskwa, sankt-pétérburg, tashkent oxshash türkiyshunasliqning chong merkezliride tallap alghan ilmiy mawzuliri boyiche tonulghan alimlar rehberlikide tetqiqat ishlirini yürgüzdi. Mezkur institutning échilishi 1980-yili abay namidiki qazaq pédagogika institutining filologiye fakultéti yénida qayta échilghan Uyghur bölümi oqughuchilirining oqushni tamamlishigha toghra keldi. Bu bölümni yaxshi netijiler bilen tamamlighan bir top yashlar Uyghur tili we edebiyati boyiche ilmiy izdinishlerni élip bardi.”

R. Arziyéfning éytishigha qarighanda, Uyghurshunasliq institutigha almata, tashkent, bishkek we bashqimu sheherlerdiki aliy oqush orunlirida, tetqiqat mehkimiliride, muzéylarda we bashqimu jaylarda bilim éliwatqan we ishlewatqan tarix, étnografiye, jughrapiye, iqtisad we bashqimu sahe wekilliri teklip qilindi. Ularning turmush-tirikchiliki üchün mumkin bolghan barliq shara'itlar yaritildi. R. Arziyéf ötken esirning 90-yillirining bashlirida, yeni qazaqistan musteqilliqining deslepki yillirida yüz bergen iqtisadiy bohranlar dewride, shundaqla 1996-yili Uyghurshunasliq instituti merkezge aylan'ghandin kéyin, bir qatar yash kadirlarning bashqa sahelerge ketkenlikini, mundaq ehwalning bashqa institutlardimu bayqalghanliqini otturigha qoydi.

Ötmüshtin melum bolushiche, qazaqistanda Uyghurshunasliq sahesi boyiche kadirlarni yétishtürüshte, bolupmu tashkenttiki ottura asiya dölet uniwérsitétidiki sherqshunasliq fakultéti, 1950-yillarning bashlirida almatada abay namidiki qazaq pédagogika institutida échilghan Uyghur bölümi muhim rol oynidi. Ilmiy kadirlarni teyyarlash ishlirigha kéyinki yillarda qazaqistan penler akadémiyisi tilshunasliq, edebiyat we sen'et, tarix we étnografiye institutlirida teshkillen'gen ilmiy emgeklerni qozghash kéngeshliri, aspiranturilar, ilmiy ékispéditsiyeler, chet'ellerge uyushturulghan ilmiy ish seperliri we bashqilarmu alahide tesir qilghan idi.

R. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining bash ilmiy xadimi, tarixchi doktor ablehet kamalof tilshunasliq instituti yénidiki Uyghurshunasliq bölümi teripidin teyyarlan'ghan kadirlarning biri bolup, u almata shehiride ottura mektepni tamamlighandin kéyin, tashkent dölet uniwérsitétining sherqshunasliq fakultétining xitayshunasliq bölümini püttürgen. Uning éytishiche, mezkur fakultétta israyil rozibaqiyéf, hosman memetaxunof qatarliq sherqshunas, Uyghurshunas alimlar ustazliq qilghan. Shundaqla bu bölümde bir qanchilighan Uyghur balilirimu oqughan.

A. Kamalof radi'omiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Almatagha kélip, Uyghurshunasliq bölümige ishqa orunlashtim. Bölümde bir yil ishlep, andin Uyghurshunasliq bölümi méni lénin'gradqa, yeni hazirqi sankt-pétérburgqa oqushqa ewetti. U yerde ataqliq sherqshunasliq institutida aspiranturida oqudum. Méning asasiy tetqiqatim Uyghur xaqanliqi heqqide boldi. Xitay tilini shu uniwérsitétning proféssorliridin ögendim. Ilmiy ishimni 1990-yili yaqlap, almatagha qaytip keldim we Uyghurshunasliq institutida ishimni dawamlashturdum.”

A. Kamalofning éytishiche, ötken esirning 80-we 90-yilliri lénin'gradtiki sherqshunasliq institutida bashqimu Uyghur baliliri oqughan bolup, ularning beziliri ilmiy dissértatsiyilirini yaqlap, türlük sahelerde ishligen. Shularning biri talantliq hindshunas alim ekrem enwerof sherqshunas alim sérgéy klyashtorniyning rehberlikide ilmiy dissértatsiye yaqlap, bir nechche yillar dawamida Uyghurshunasliq institutida ishligen.

Hazir r. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizide ishlewatqan xadimlarning zor köpchiliki ene shu Uyghurshunasliq instituti teyyarlighan kadirlardur. Merkezde tarixchi, tilshunas, edebiyatshunas we bashqilar bolup, on'gha yéqin alim ishlimekte.