Uyghurshunas jey dawchér we uning “Tar kocha” söygüsi (1)

2018-Yili 4-awghust küni herqaysi jaylardiki Uyghurshunaslar ushtumtut yétip kelgen bir shum xewerdin perishanliqqa chökti: 1990-yillardin buyan Uyghurshunasliq, bolupmu Uyghurlardiki milliy kimlik heqqide izdinip kelgen amérikiliq insanshunas, doktor jey dawchér shu küni saqsizliq tüpeylidin 54 yéshida alemdin ötken idi. Merhumning ölümige uning kesipdashliri, zamandashliri, shuningdek oqughuchiliri qayghurdi. Uning téximu köp emgeklerni wujudqa chiqiridighan waqitta tuyuqsizla özliridin ayrilishidin bekla meyüslendi.

Jey dawchér wapat bolghandin kéyin uning qérindashliri merhumning namigha atap “Jey dawchér xatire fondi” tesis qildi. Uning eyni waqittiki kesipdishi we dosti, shuningdek zamanimizdiki dangliq Uyghurshunaslarning biri, indiyana uniwérsitétining proféssori gardnér bowingdon mezkur fondni bashqurushqa mes'ul bolghan. Mezkur fond asasliqi Uyghurshunasliq bilen shughullan'ghuchi yashlarni qollash hemde mushu sahege righbetlendürüshni meqset qilghan bolup, Uyghurshunasliq boyiche muhim merkezlerdin bolghan indiyana uniwérsitétida mushundaq bir fondning tesis qilinishi uning ehmiyitini yenimu ashurghan idi. Biz bu toghriliq proféssor gardnér bilen söhbetleshkinimizde u jey dawchérning shu waqitta Uyghurlardiki erkeklik chüshenchisige bekmu qiziqqanliqini eslep ötti.

“Jey dawchér Uyghur medeniyiti we hazirqi zaman shinjang heqqidiki tetqiqatta eng munewwer alimlarning biri idi. U 1990-yilliri tunji qétim u jaygha barghanda alliqachan xitay tilini rawan sözliyeleytti. U shuning bilen Uyghurche ögendi we bu jeryanda béyjingdiki bir qisim Uyghur muzikantlar bilen dostlashti. Shundaq qilip u tunji qétim shinjanggha barghanda Uyghurche sözliyeleydighan sewiyege barghan bolup, bu uning emeliy tekshürüshining netijilik bolidighanliqidin bésharet idi. U awwal ürümchige, kéyin ghuljigha bardi. U deslep bu jaylarning her biride birer yildin turdi. Bu jeryanda étnografiye boyiche izdinip zamanimizdiki Uyghurlarning sheher hayati, erkeklik, sodigerlik, shuningdek Uyghurlardiki bir qisim murasim adetliri, mesilen, meshrep, olturush dégenlerni tetqiq qildi. Uningdin bashqa Uyghurlardiki leqem qoyush aditinimu igilidi. Bolupmu uni hemmidinmu bekrek qiziqturghan téma Uyghurlar heqqidiki tetqiqat bilen shughullan'ghuchilar ongayla hés qilip yételeydighan, shundaqla Uyghur jem'iyitide merkiziy orun tutidighan erkeklik chüshenchisi boldi.”

Jey dawchérning hayatidiki eng semerilik emgeklerning biri uning 1990-yilliri ghulja shehiridiki Uyghur mehelliliride “Isma'il” dégen Uyghurche isim bilen birnechche yillap Uyghurlar bilen birlikte yashash hemde yerlik Uyghurlarni biwasite közitish asasida yézip chiqqan sheher Uyghurlirining milliy kimlik chüshenchisi hemde buningdiki özgirishler toghrisidiki doktorluq maqalisi hésablinidu. Jey dawchér mezkur doktorluq maqalisini bir mezgil pishshiqlap ishligendin kéyin 2009-yili martta xarward uniwérsitéti neshriyati buni “Tar kochini boylap: shinjangdiki Uyghurlarda kimlik we erkeklik” dégen mawzuda neshr qildi. Mezkur eserning 1-bétige sha'ir we muzikant yasin muxpulning “Tar kocha” namliq shé'iri Uyghurche we in'glizche bérilgen bolup, Uyghurlardiki öz mehellisi, shundaqla yurtigha bolghan chongqur muhebbetning jey dawchérgha qaysi derijide tesir qilghanliqining inkasi idi. Buningdin bashqa u yene “Shinjang: xitaydiki musulmanlar chégra rayoni” qatarliq xitay hökümiti chekligen kitablardiki maqaliliri, amérikida Uyghurlarning ehwali heqqidiki guwahliq bérish yighinlirida sözligen guwahliq sözliri, özining Uyghurche we xitayche tillarda rawan sözlishi bilen köpligen kishilerge tonushluq idi.

Merhumning “Tar kochini boylap” namliq esiride asasliqi ghulja Uyghurlirining yerlik bolghan kimlik chüshenchisi, a'ile muqeddesliki, shuningdek ghulja Uyghurlirining milliy kimlik chüshenchiside merkiziy orunda turuwatqan erkeklik uqumi qatarliq mezmunlar Uyghurlarning kündilik hayati bilen baghlinishliq bolghan böshük, oghullarning we erlerning ijtima'iy hayati, islam dinining mehelle medeniyiti bilen qandaq yughurulup kétishi qatarliqlarni sherhligen asasta chüshendürülgen. Bularning hemmisi bolsa merhumning öz waqtidiki hésabsiz neq meydan tekshürüshi asasida yézilghan idi.

Merhumning bu xildiki pa'aliyetliri heqqide söz bolghanda proféssor gardnér eyni waqitta özining jey dawchér bilen köp qétimlap söhbette bolush jeryanida Uyghurlar heqqidiki köpligen mesililerde ortaq pikir birliki hasil qilghanliqini, bularning kéyinki waqitlarda ular yézip chiqqan Uyghurlar heqqidiki kitablar we maqalilerning wujudqa kélishide bekmu paydiliq roli bolghanliqini sözlep kélip mundaq dédi:

“Men ürümchige bérishtin ilgirila u jayda tekshürüsh we tetqiqat bilen shughulliniwatqan birer chet'ellik bilen uchriship qélishim mumkin, déyisle uning jey dawchérdin bashqa kishi bolmaydighanliqi heqqidiki geplerni anglighan idim. Shu waqitta jey dawchér ürümchining Uyghurlar yashaydighan qismidiki ‛rabiye qadir soda sariyi‚ da turuwatqan iken. Shunga uning bilen körüshüp baqay, dep köp oylighan bolsammu u da'im sirtta tekshürüsh bilen aldirash bolghachqa körüshüshke mumkin bolmidi. Birnechche heptilerdin kéyin axiri uchrashtuq. U men bilen körüshüpla ‛jüre, sirtqa chiqip tamaq yeyli. Shu yerde qan'ghuche bir paranglishimiz‚ déginiche méni bashlap chiqti. Aridin birer heptiche ötkende biz yene bir qétim obdan paranglashtuq. U özining qiziqishi, duch kéliwatqan mesililer, Uyghurlar arisida tetqiqat bilen shughullinishning qandaq rahet ikenliki, shuningdek biz üchün ortaq bolghan témilar heqqide keng-kushade sözlidi. Bolupmu 19-esir we 20-esirning bashlirida chet'el alimlirining, asasliqi rusiye we shiwétsiye alimlirining Uyghur medeniyiti heqqide némilerni ögen'genliki, ‛aptonom rayon‚ qalpiqi bérilgen bu jayda Uyghur tilining, Uyghur medeniyitining, shuningdek Uyghurlarning qandaq qismetlerge duch kéliwatqanliqi biz üchün ortaq téma idi. Biz bu témilar heqqide keng-kushade paranglashqan bolsaqmu tetqiqatimiz ayrim-ayrim boldi. Emma biz pat-patla bu rayon heqqide, bu heqtiki tetqiqat ehwali heqqide, biz bilidighan kishiler heqqide, Uyghur ta'amlirining muhimliqi heqqide, halal yémekliklerning dawam qilishi dégendek köpligen témilar boyiche sa'etlep paranglishattuq.”

Jey dawchérning namigha tesis qilin'ghan xatire fondida merhumning hayat waqtida eng yaqturghan hemde aghzidin chüshürmeydighan sözining “Chishingning barida gösh ye” dégen Uyghur maqali ikenliki éytilidighan bolup, bumu uning Uyghur medeniyiti heqqide rawurus chongqurlap izden'genlikining bir ipadisi idi.

(Dawami bar)