Uyghurshunas jey dawchér we uning “Tar kocha” söygüsi (2)

Indi'ana uniwérsitétining proféssori gardnér bowingdon ependi merhum jéy dawchér ependi heqqide öz qarashlirini bayan qilmaqta. 2018-Yili öktebir.

Merhum Uyghurshunas jey dawchérning “Tar kochini boylap: shinjangdiki Uyghurlarda kimlik we erkeklik” namliq kitabi uning 1999-yili kaliforniye uniwérsitétining bérkéliy shöbiside yaqlighan doktorluq dissértatsiyesi asasida teyyarlan'ghan. Mezkur eser uning ghulja Uyghurlirining hayatliq makanidiki birnechche yilliq emeliy we biwasite turmush tejribisi asasida yézilghan bolup, aptor hemmidinmu bekrek zéhin qoyghan nuqta Uyghur jem'iyitidiki erlerni merkez qilish we erlerning yétekchi orunda turush yüzlinishi bolghan. Bolupmu a'iliwi hayattin taki jem'iyet sehnisidiki pa'aliyetlerde, jümlidin islam yosunidiki teqwadarliqta erlerning merkiziy orunda turup kélishi hemde mushu arqiliq erlerning Uyghur jem'iyitini teshkil qilghuchi eng asasliq amil bolup qélishi uni bekmu qiziqturghan.

Munasiwetlik tarixiy we étnografiyelik matériyallarda bolsa Uyghurlarning ottura asiyadiki bashqa türkiy tilliq xelqlerge oxshash qedimki zamanlardin tartipla qehrimanliqni ulughlashtek qedimiy en'enige ige ikenliki, shu sewebtin qorqumsizliq, baturluqning tipik misali süpitide “Kök böre” obrazi bilen chemberchas baghlinip ketken “Oghuzxan” dastani, shuningdek “Kor oghli” qatarliq xelq dastanlirining esirler boyi untulmay kéliwatqanliqi alahide qeyt qilinidu. Bu xil erkeklikni gewdilendürüsh xahishi zamanning ötüshige egiship ajizliship mangghan bolsimu, bügünki Uyghurlarning sheher hayatida yenila belgilik derijide öz ipadisini saqlap kelgen.

Bu mesililer heqqide söz bolghanda merhum jey dawchérning yéqin dosti, Uyghurshunas gardnér bowingdon Uyghur jem'iyitide hazirmu dawam qiliwatqan erlerni merkez qilish hadisisining eyni waqitta ghulja we ürümchide tekshürüshte boluwatqan jey dawchérni bekmu qiziqturghanliqini alahide tekitleydu.

“Uyghur jem'iyitide xuddi musulmanlar asasiy orunda turidighan bashqa jem'iyetlerge oxshash jinsiy ayrimichiliq mewjut. Méningche, köp qisim kishiler bu mesile heqqide bashqiche qarashta emes, dep oylaymen. U jaylargha barghan köpligen er tetqiqatchilar erler topigha arilishishning ayallar topigha qarighanda köp asan ikenlikini bayqighan. Buningda qismen ehwallar buningdin mustesna bolsimu emma köpinche jaylarda shundaq. Shunga jey dawchér uchrashmaqchi bolghan bu toptiki insanlar asasliqi mushundaq arqa körünüshtiki kishiler idi. Méningche, u yene jins ayrimisining bu jaylarda tebi'iy bir katégoriye emeslikini, kishilerning herqachan jins boyiche ikkige ayrilip mewjut bolup turush halitide emeslikini bayqighan, dep qaraymen. Emeliyette erler we ayallarning ijtima'iy topliri we oxshimighan jinstikilerning öz aldigha pa'aliyetliri bolghan. Mesilen alsaq, Uyghur ayalliri ‛chay‚ oynash arqiliq bashqa ayallar bilen yaki jem'iyet bilen arilishalaydu. Erler bolsa réstoranlar yaki bashqa jaylardiki her xil ‛olturush‚ lar arqiliq dost-yarenliri bilen sorun tüzüp hal-mung qilishidu. Shunga méningche jey dawchér Uyghur medeniyiti heqqide gep bashlashtin burun aldi bilen bu xil jins ayrimichiliqi asasidiki medeniyet hemde Uyghurlarda erlerning erkeklerche tüstiki Uyghur jem'iyiti berpa qilip chiqqanliqini hés qilishning zörürlükini tonup yetken. Del shundaq bolghanliqi üchün u nahayiti qiziqarliq we mol mezmunluq mushundaq bir kitabni yézip chiqalighan.”

1990-Yillarda Uyghurlardiki milliy kimlik heqqide izden'gen alimlardin jey dawchér we “Bostanliqtiki kimlik: yipek yolidiki Uyghur milletchiliki” (kolombiye uniwérsitéti neshriyati, 1998-yili) namliq eserning aptori jastin rudélsonni körsitish mumkin. Emma proféssor gardnérning pikriche, bu ikki kishining izdinish nuqtisi we obyékti oxshimaydu. Uyghurlardiki milliy roh we milletchilik mesililirige bekrek köngül bölgen doktor jastinning bezi qarashliri shu waqittimu bezilerning qarshi turushigha uchrighan.

“Jastin rudélson ürümchi we turpandiki nechche yilliq emili tekshürüsh asasida ‛bostanliq kimliki‚ témisidiki dissértatsiye we kitabni wujudqa keltürdi. U esiride oxshash bolmighan bostanliqlardiki ürümchi, turpan, ghulja, qeshqer qatarliq sheherlerning hemmisidila özige xas ziyaliylar topi, sha'irlar topi, muzikantlar topi dégendek toplarning barliqini, sirttin qarighanda birla xil ortaq shekilge igidek körünidighan Uyghur milliy we medeniyet kimliki yaki Uyghur milletchilikining emeliyette öz'ara riqabetke chüshken milletchilik tarmaqlirigha parchilinip ketkenlikini otturigha qoyghan. Bu mundaq ikki mesilini körsitidu: biri, herqaysi bostanliqlarning özige xas bir yürüsh baturliri we simwolluq medeniyet obrazliri bolghan؛ ikkinchisi, milletchilikning siyasiy pa'aliyet süpitide hemde emeliy yosunda jari bolush jeryanida herqaysi bostanliqlardiki kishiler özlirining qehrimanlirining, öz baturlirining mushu xil Uyghur milletchilik herikitidiki rehberlikte eng muhim shexsler ikenlikini ispatlashta besleshken. U mushu xulasini otturigha qoyghan ashu yillarda beziler bu xulasige anche qoshulup ketmigen. Eyni waqitta menmu bu heqte bezi özgiche qarashlirimni otturigha qoyup ötken idim. Yeni méning qarishimda ürümchide herqaysi bostanliqlardin kelgen oxshash bolmighan ziyaliylar, muzikantlar dégenler öz'ara uchrashqan hemde bu jeryanda özliri ortaq behrimen bolalaydighan nersilerning beslishidighan nersilerdin köp ikenlikini bayqighan. Héchbolmighanda ürümchi bostanliqidiki Uyghurlarda mushu ehwal mewjut bolghan. Men eyni waqitta mushuni otturigha qoyghan idim.”

Emma proféssor gardnér bowingdonning pikriche, jey dawchér biwasite halda bir pütün Uyghur milliy kimlikini emes, belki shuni teshkil qilghuchi eng kichik birliklerdin bolghan mehelliwi kimlikni qézip chiqish, shu arqiliq bir pütün Uyghur milliy kimlikini yorutushqa hesse qoshushni talliwalghan. Chünki jey dawchérning neziride tar kochilar bilen tolghan ashu Uyghur mehelliliri yoqilish xewpige duch kéliwatqan bolup, buning aqiwette Uyghur milliy kimlikining ajizlishishi we yoqilishigha zor tesir körsitidighanliqini körüp yetken.

“Méning bilishimche, jey dawchér u jaylargha barghan köpligen alimlar qiziqidighan Uyghurlardiki milletchilik yaki milliy toqunush dégenlerge emes, belki özining sazendilik qilidighan Uyghur dostliri bilen, yene kélip ‛erkek‚ bolghan palwan süpet yigitler bilen körüshüshke, shulardin ularning ashu medeniyet kimlikini qandaq berpa qilip chiqqanliqini öginishke bekrek qiziqqan. Bu jeryanda ularning ijtima'iy dunyasi, ularning kimler bilen arilishidighanliqi, ularning qeyerdin ish izdeydighanliqi dégendek tepsilatlarni igiligen. Bu jeryanda Uyghurlar üchün bir pütkül sheherning emes, belki kölem jehette sheherlerdin köp kichik bolghan mehellilerning hemmidinmu bekrek söyümlük ikenlikini bayqighan. Bu xil mehelliler herqachan shu jaydiki asasliq meschit, dangliq bazar dégendek shey'ilerning nami bilen atalghan bolidu. Shunga jey dawchérning neziride ‛mehelliwi kimlik‚ u körgen Uyghurlar üchün bekmu muhim hésablan'ghan. Némishqa dégende u ghuljidiki natonush Uyghurlar öz'ara uchrashqanda herqachan qaysi mehellidin ikenlikini soraydighanliqini köp körgen. Shunga u özi tüzüp chiqqan katégoriyeni ulargha tetbiqlashning ornigha yerlik Uyghurlarning gep-sözlirini köprek anglighan hemde ular üchün némining muhim ikenlikini retke tizip chiqqan. Bu jeryanda xitay da'irilirining, bolupmu sheher rayonlirini layihileydighan organlarning emeliyette mehellilerni we uningdiki simwolluq menilerni yoqitiwétishke aldirawatqanliqinimu bayqighan. Shunga uninggha nisbeten Uyghurlarning mehelle chüshenchisini saqlap qélish, özlirining mehelliwi kimlikini qoghdash tirishchanliqliri emeliyette Uyghur kimlikini we Uyghurning makanini qoghdashning bir qismi bolup hésablan'ghan.”

Merhum jey dawchér wapat bolghandin kéyin uning uruq-tughqanliri we dostliri indiyana uniwérsitéti qarmiqida “Jey dawchér xatire fondi” ni tesis qilghan. Proféssor gardnér bowingdonning pikriche Uyghur tili, Uyghur tarixi, shuningdek Uyghur medeniyiti heqqidiki oqutush we tetqiqatta aldinqi sewiyediki orunlarning biri bolghan indiyana uniwérsitéti qarmiqida mushundaq bir xatire fondning tesis qilinishi buningdin kéyin téximu köp yashlarning Uyghurshunasliq sahesige qedem bésishigha türtke bolushni axirqi nishan qilghan iken. Biz ularning ishlirigha utuq we xeyrlik tilep ziyaritimizni axirlashturduq. Shundaqla Uyghurning tar kochilirigha muhebbiti singgen merhum jey dawchérni “Tar kocha” ning küylirige ebediy jör bolsiken, dep ümid qilduq.