Анализчилар: уйғурларға хитайниң чағинини өткүзүш тәшәббуси мәдәнийәт ассимилятсийәси

“тәңритағ тори” ниң 13-февралдики хәвиридә, 9-феврал күни ақсуниң онсу наһийәсиниң онсу базириға қарашлиқ 15 мәһәллидики һәр милләт аммисиниң хитайниң бәл думбақ уссули, чоң баш балилар уссули, әҗдиһа вә шир уссули қатарлиқ номурларни орундап, 2018-йиллиқ чаған байримини күтүвалғанлиқи вә наһийә базиридики 5000 дин артуқ амминиң паалийәткә қатнаштурулғанлиқи хәвәр қилинди.

Бирнәччә күндин буян хитай һөкүмәт таратқулирида уйғур дияридики һәрқайси наһийә-йезиларда йәрлик һөкүмәтниң тәшкиллиши билән чағанни күтүвелиш намида һәр хил мәдәний паалийәтләр уюштурулуватқанлиқи һәққидики хәвәрләр көпәйди. “шинҗаң гезити”, “тәңритағ тор” қатарлиқларниң 12-13-февралдики санлирида йәнә, хотәнниң нийә наһийәсидики 12 яшлиқ уйғур қизиниң шәндуң өлкисиниң чиңдав шәһиридики хитай пән-техника җәмийитиниң әзаси зең җийәнхуа исимлик “хитай бовиси” билән екранда көрүшүп, пүтүн аилисигә вакалитән зең җийәнхува исимлик “хитай бовиси” ниң чаған байримида өзигә әвәткән чағанлиқ пулиға миннәтдарлиқ билдүргәнлики, “хитай бовиси” ниң чағинини тәбриклигәнлики; 10-феврал күни болса қәшқәрниң 90% тин көпрәк аһалиси уйғурларни тәшкил қилған қағилиқ наһийәсидә “чағанни тәбрикләш” сәнәт паалийити өткүзүлүп, “вәтәнгә мәдһийә”, “бизниң шинҗаң яхши җай” дегәндәк қизил нахшилар хитайчә ейтилип, компартийәгә миннәтдарлиқ билдүрүлгәнлики, қәшқәр шәһиридики ават кочиларға қизил пануслар есилип, “һәр милләт хәлқиниң чағанни қизғинлиқ билән күтүвелиш кәйпияти” яритилғанлиқи қатарлиқ хәвәрләр берилди.

Хитай һөкүмәт мәтбуатлиридики учурлардин мәлум болушичә, чағанлиқ һәр хил мәзмундики паалийәтләр, уйғур дияриниң һәр қайси наһийәлиридә омумйүзлүк уюштурулуватқан болуп, буларниң һәммисидә хитай мәдәнийити, миллий әнәниси шуниңдәк вәтәнпәрвәрлик тәшвиқати асасий салмақни игилигән.

Охшаш мәзгилдә чәтәлләрдики фәйсбок қатарлиқ иҗтимаий таратқулардиму уйғурларниң хитай миллитиниң миллий байрими-чағанни тәбрикләшкә мәҗбурлиниватқанлиқи, наразилиқ инкаслирида болғанларниң җазалинидиғанлиқи һәққидики инкасларму көпәйди.

13-Феврал күни иҗтимаий таратқулардин фәйсбокқа йеқинда уйғур дияридин қайтип кәлгән бир қазақистан пуқрасиниң инкаси йолланди.

Бу қазақ пуқраси нөвәттики уйғур дияри вәзийитини тәсвирләп, “бүгүн хитайдин кәлдим. Шәрқий түркистанда әһвал бәк еғиркән, өз көзүм билән көргән әһвални демәкчимән. Шәрқий түркистанда хитайларниң чаған байримини тәбрикләш баһанисидә, һәр бир өйгә 50 койдин панус елиш мәҗбур қилинипту. Һәр бир аилә ишикиниң икки тәрипигә хитайчә қизил қәғәзлик мәснәви есишқа мәҗбуркән, әгәр буни қилмиса идийәңдә мәсилә бар дәп, 15 күнлүк өгинишкә елип кетилип, бир икки йил түрмидә йетип чиқиши мумкинкән. Һәр бир аилигә хитайларни әкирипту, чағанда у хитайлар базадин чағанлиқ бәншир әкирип, шу аилидикиләр билән биллә пишуруп йәйдикән, бу бәнширни қәйәрдин әкәлгәнликини билмәйдикән, әгәр униң һалал яки һалал әмәслики сүрүштә қилинса, 15 күнлүк өгинишкә әкитилип, бир икки йил кесилиши мумкинкән. Чоқум соримай мәҗбур йейиши керәккән. Шәрқий түркистанда әһвал буниңдин еғир, һәммини ейтип болалмидим. Биз қазақистандин барған болсақму, у йәрдикиләрниң биз билән көрүшкүдәк әһвали йоқ”, дегән.

Радийомиз уйғур дияридин игилигән әһваллардинму һөкүмәт даирилириниң аталмиш “қошмақ туғқан” болған аилиләрни бу йиллиқ чағанни бирликтә өткүзүшкә сәпәрвәр қилғанлиқи мәлум болди.

Үрүмчидин радийомиз зияритини қобул қилған бир хитай аял баянида, “бу йиллиқ чағанда, аилиликләр қорусида олтурушлуқ уйғур қошнимиз, йәни, ‛қошмақ туғқинимиз‚ бизниң чағинимизни тәбрикләп уйғурларниң саңзисини селип әкирди, чаған күни бизму бу уйғур қошнимизни чақирип бирликтә чағанни күтүвелишқа тәйярлиниватимиз” деди.

Нөвәттә явропадики мәлум дөләттә яшаватқан бир ханимму өзиниң уйғур дияридики туғқининиң бу йиллиқ чағанда хитай “қошмақ туғқини” ни йоқлашқа баридиғанлиқидин хәвәр тапқанлиқини билдүрди.

Чәтәлләрдики уйғур зиялийлиридин бири, америкидики мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар барат әпәнди даириләрниң уйғурларниң 1000 йиллардин буян давамлишип келиватқан диний байрамлиридин роза һейт, қурбан һейт қатарлиқ әнәниви байрамлирини өткүзүшкә қарита түрлүк чәклимиләрни күчәйтиватқан, һәтта уйғурларниң роза тутуш қатарлиқ дини вә миллий әнәнилирини әркин давамлаштурушни чәкләватқанда хитай мәдәнийәт әнәнисиниң символлуқ ипадилиридин бири болған чаған байримини уйғурларға теңишини мәдәнийәт җәһәттин “кәмситиш” вә “ассимилятсийә қилиш мәқситигә йетиш үчүн” қилинған “мәдәнийәт таҗавузчилиқи” дәп көрсәтти.

Доктор қаһар барат әпәнди йәнә нөвәттә хитай даирилириниң уйғур диярида йүргүзүватқан сиясий, диний вә мәдәнийәт, җүмлидин тил-йезиқ, миллий өрп-адәт қатарлиқларға қаратқан йәкләш сияситиниң аллиқачан хәлқара мәтбуатларниң диққитигә вә хәвәр обйектиға айланғанлиқини билдүрди.

У баянида йеқиндин буян әркин асия радиосидин башқа, хәлқарада тәсири күчлүк болған таратқулардин америкиниң с н н, ню-йорк вақти һәм ройтерс, б б с агентлиқи қатарлиқ көплигән хәлқара таратқуларда бериливатқан уйғур вәзийити, җүмлидин уйғурларға қаритилған назарәт қилиш, йепиқ тәрбийәләш мәркәзлиригә қамаш, диний. Илмий зиялийлар вә сәнәткарларниң тутқун қилиниши һәққидики хәвәрләр вә тәпсилатларниң ғәрб дөләтлиридики кишилик һоқуқ тәшкилатлири һәтта дөләт һөкүмәтлириниңму җиддий диққитини қозғаватқанлиқини тәкитлиди.

Америкида турушлуқ хитай вәзийәт анализчилиридин “бейҗиң баһари” журнилиниң баш муһәррири ху пең әпәндиму хитай даирилириниң хитай мәдәнийәт әнәнисигә игә чағанни уйғурларға теңишиниң яман ақивәт елип келиши мумкинликини агаһландурди.

Ху пең әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмәт даирилириниң хитайниң чаған мәзгилидә уйғурларни мәҗбурий һалда чаған өткүзүшкә мәҗбурлаш, хитай компартийәсини мәдһийәләйдиған қизил нахшиларни ейтқузуп, садақитини ипадиләшкә зорлаш қилмишлириниң ахирқи нәтиҗиси уйғурларниң хитай һөкүмитини һимайә қилиш әмәс әксичә, хитай һөкүмитигә болған наразилиқини техиму күчәйтидиған вәзийәтни шәкилләндүрүши мумкин.

Әнқәрәдики һаҗитәппә университетиниң дотсенти тарих пәнлири доктори әркин әкрәмму оз қарашлирини оттуриға қоюп, һазирқи мәдәнийәт ассимилятсийәсиниң хитайниң сиясий истратегийәсиниң бир қисми икәнликини илгири сүрди.

Униң қарашлириға таянғанда, мәдәнийәтләр пәқәт өзара тәң баравәрлик вә ихтияри йосунда қобул қилинидиған болуп, уйғурлар тарихтин бери шәрқ вә ғәрбниң мәдәнийәт алмаштурушида муһим рол ойниған. Уйғурлар тарихта башқиларниң илғарлиқлирини өз ихтияри билән қобул қилған вә өзлириму башқиларға өз мәдәнийәтлирини тарқатқан. Башқа милләтләрниң дини вә мили әнәнилиригә чәк қоюп, униң орниға өз мәдәнийити вә өрп адәтлири, һәтта байрамлирини мәҗбурий теңиш ассимилятсийә қилиштин дерәк беридикән.