Almatada yazghuchi xemit hemrayéfning xojilar heqqide tarixiy romani yoruq kördi

Qazaqistan Uyghur jama'etchiliki ichide tonulghan ziyaliylarning biri, edebiyatshunas hem siyasetchi xemit hemrayéfning “Xojilar wezipisi” namliq romanining yoruqqa chiqishi qazaqistan Uyghur edebiyati tarixidiki yéngiliq bolup hésablinidu. “Shadi xoja” dep atalghan mezkur kitabning kirish qismida éytilishiche, aptor yarkent xanliqining tashqi siyasiti we uning ichki weziyitini yorutushta “Tarixi reshidi”, “Tarixi kashigher”, “Tezkire'i xojigan” we bashqimu köpligen menbelerge muraji'et qilip, asasiy diqqetni bolupmu yarkent xanlirigha qattiq tesirini yetküzgen xojilarning, yeni sopilarning “Aq taghliq” we “Qara taghliq” majiralirini yorutushqa béghishlighan.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan edebiyatshunas alim rabik ismayilofning tekitlishiche, siyasetshunas süpitidimu tonulghan xemit hemrayéf kéyinki waqitlarda edebiy ijadiyet sahesidimu pa'aliyet élip bériwatqan bolup, uning rus we Uyghur tillirida yoruq körgen “Ghulja yoli” tarixiy romani yettisu Uyghurliri hayatida yüz bergen qanliq weqelerning biri atu paji'esige béghishlan'ghan.

R. Ismayilof mezkur roman weqesining yene dawami bolushigha qarimay, yazghuchining Uyghurlar tarixida ötken yene bir murekkep dewr - xojilar weqesige muraji'et qilghanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Millitimiz bashqa türkiy xelqler kebi öz waqti kelgende öz dölitige ige bolush imkaniyitige deslep palta chapqan weqeler, aq taghliqlar we qara taghliqlar dep atalghan xojilarning bizning zéminimizge élip kelgen sopiliq diniy telimati netijiside millitimizning ikkige bölünüp, menasiz qanliq küresh ichide qalghanliqi toghriliq yazidu. Xojilarning pa'aliyiti addiy xelq arisidila keng taralmay, öz tesiri da'irisige hökümran sinip wekillirinimu alidu. Roman mu'ellipi buni Uyghur yarkent xanliqi hem uni bashqurghan xanlar we ularning hakimiyetni igilesh üchün yürgüzgen shepqetsiz küreshliri misalida körsitip béridu.”

R. Ismayilofning éytishiche, yarkent xanliqining bolupmu muhemmedxan hem uning ewladliri shah ehmedxan, tömür sultan, abdulla letifxan, sultan ehmedxan we sultan mehmudxan oxshash padishahliri xelqni ikkige bölüp, qanliq weqelerning chiqishigha seweb bolghan. Alim bezi Uyghur xanlirining öz textlirini saqlap qélish meqsitide hetta qalmaqlargha muraji'et qilip, xelqini satqanliqini, shuning aqiwitide Uyghurlarning öz wetinidin juda bolghanliqini epsuslinish bilen tilgha élip, sözini mundaq dep dawam qildi: “Ata - bowilirimiz dölitini tashqi düshmenler emes, belki öz'ara ichki toqunushlar, qanliq küreshler ajizlashturdi. Shu sewebtin tashqi düshmenler élimizni ongayliq bilen bésiwaldi. Romandiki weqeler 16 - esirning axiri, 17 - esirning birinchi yérimida yüz bersimu, biz shu dewrge chökimiz, ejdadlirimizning kimler bolghanliqini köz aldimizgha keltürimiz. Eser qiziqip oqulidu. Uning axirida sehnide ap'aq xoja peyda bolidu. Démek, nöwettiki eser shuning toghriliq bolmaq.”

Sherqshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, tarixchi doktor zulpiye kerimowaning pikriche, yarkent xanliqi dewri omumen Uyghurlar tarixida muhim orunni igiligen bolup, bu heqte tetqiqatchilarning köpligen emgekliri, élan qilinip kelgen. U biwasite qazaqistan Uyghur yazghuchiliridin yarkent xanliqi tarixigha, shu jümlidin xojilar dewrige muraji'et qilghanlarning yoqning ornida ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Men qara taghliq xojilarning ewladliridin bolghan daniyal xojining hayati heqqide yézilghan birdin - bir eser rétide yüsüp ilyasning "éghir tiniqlar" emgikini éytqan bolar idim. Bu emgekningmu yuqiri derijide yézilghanliqigha köz yetküzdüm. Bu yili x. Hemrayéfning chiqarghan emgiki alahide orunni igileydu désem xatalashqan bolmaymen. Men uni y. Ilyasning yolini dawamlashturghuchi dep éytalaymen.”

Z. Kerimowa x. Hemrayéfning kéyinki kitablirida xojilarning Uyghurlar tarixida tutqan ornigha munasip baha bérilip, yarkent xanliqining tarixidiki bu untulmas yillarning téximu tesirlik teswirlinip bérilidighanliqigha ümid qilidighanliqini bildürdi.

Igilishimizche, yazghuchi x. Hemrayéf özining bu kitabida asasen yarkent xanliqining ichki weziyiti, yarkent we turpan otturisidiki text üchün talashlar heqqide toxtalghan.