Yéqinqi zaman Uyghur tarixiy tragédiyelirining bedi'iy kartinisi: “Yachibeg” we “Abduraxman xan pasha” dastani

Uyghur xelq tarixiy dastanliri Uyghurlarning yéqinqi zaman tarixidiki zor weqeler eks ettürülgen hem tarixiy chinliqqa hem bedi'iy tüske ige aghzaki sen'itidur.

18-Esirde qumul xelqi arisida meydan'gha kelgen “Yachibeg” dastani bilen 19-esirning ikkinchi yérimida xoten xelqi arisida meydan'gha kelgen “Abduraxman xan pasha” dastani Uyghur xelq aghzaki sen'itidiki eng nadir eserlerdur.

Yéqinqi yillardin buyan aghzakiy tarixchiliq yaki melum bir ijtima'iy topluqning tarixiy we bedi'iy shekildiki kolléktip eslimisi dunya tarixshunasliqining qiziq témisigha aylanmaqta. Shu jümlidin Uyghur xelqining yéqinqi zaman tarixida meydan'gha kelgen bir yürüsh tarixiy dastanlarning Uyghurlarning ashu mezgillerdiki tarixiy we ijtima'iy kechürmishlirini bilishte intayin muhim ehmiyetke ige ikenliki hés qilinmaqta.

Uyghur bilim ademliri Uyghur tarixiy dastanlirining bügün'giche yétip kélishide “Meddah-wa'iz” lardin ibaret janliq tarixchilarning yaki xelq sen'etkarlirining alahide rol oynighanliqini tekitleydu. Shiwétsiyede olturushluq Uyghur ziyaliyliridin abdushükür muhemmet ependimu bu nuqtini tekitleydu. U “Yachibeg” dastanining 18-esirde qumul xelqi arisida meydan'gha kelgen ré'al tarixiy arqa körünüshke ige xelq dastani ikenlikini ilgiri süridu.

Yawropada yashaydighan Uyghur ziyaliyliridin pezilet xanimmu “Yachibeg” dastani heqqide pikir bayan qildi. U tarixiy shexs yachibegning 18-esirde jungghar qalmaqlirigha qarshi urushlarda emes, belki öz ichidin chiqqan munapiqlarning satqinliqi bilen qurban bolushini “Heqiqiy tarixiy tragédiye” deydu. Pezilet xanimning qarishiche, “Yachibeg” dastani tarixiy chinliq bilen bedi'iy güzellik organik halda birleshken xelq dastani bolup, hayat dastanchilarning neq meydanda dastan éytish mahariti uning éstétik quwwitini téximu ashurghan muhim amil iken.

19-Esirning ikkinchi yérimida xoten xelqi arisida meydan'gha “Abduraxman xan pasha” dastanining bügün'ge qeder xoten rayonidiki dastanchilarning éghizida éytilip kéliwatqanliqi melum.

Abdushükür muhemmet ependi bilen pezilet xanim “Abduraxman xan pasha” dastanining yéqinqi zaman Uyghur xelq tarixiy dastanchiliq sahesidiki yene bir nadir eser ikenlikini testiqlaydu.

Ularning ilgiri sürüshiche, Uyghur xelq tarixiy dastanliridiki kishi qelbini lexte-lexte qilidighan “Tragédiye güzelliki” noqul halda dastan qehrimanlirining yawgha qarshi küreshlerdiki qorqumsiz jasaritide eks étipla qalmastin, belki téximu paji'elik yéri, ashu zeberdes qehrimanlarning milliy satqunlarning xiyaniti bilen erzimes halda ölüp kétishide ipadilinidiken.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.