“Yaponiye quruqluq armiyesining sowét ittipaqigha qarshi istratégiyesi” namliq kitabtiki Uyghurgha da'ir uchurlar

Yéqinda yaponiye yoshikawa kobunkan neshriyati teripidin neshr qilin'ghan “Yaponiye quruqluq armiyesining sowét ittipaqigha qarshi istratégiyesi” namliq kitabta Uyghur élidiki Uyghurlar bilen rusiyediki tatarlargha da'ir bir qisim tarixiy melumatlar otturigha qoyulghan.

Mezkur kitab jem'iy sekkiz babtin terkib tapqan bolup, kitabning birinchi babidiki “Yaponiye-rusiye urushining aldi‏- keynidiki yaponiyening rusiyening uchurlirigha bolghan qiziqishi” namliq bölikide yaponiye herbiy arxiplirida yaponiye herbiy uchur merkizining alahide xadimi hayashi kénjironing Uyghur éligha mexsus uchur igileshke barghanliqi toghrisida bezi bir bayanlar bérilgen bolup, uningda:“Yaponiye-rusiye urushidin kéyin, hayashi kénjiro shinjang toghrisida mexsus tetqiqat élip bérip ‛ching sulalisi dewridiki shinjang we ili‚ namliq yüz betlik doklatni teyyarlighan. U, doklatini shinjangda élip barghan özining biwasite teksürüshige asasen hazirlighan. Hayashi kénjiro 1906-yili 7-ayning 17-küni béyjinggha yétip bérip, u yerdin 1909-yili 4-ayning 16-küni ghuljigha kelgen. U ghuljida 4-5 ay turush jeryanida mongghullar heqqidimu köp uchur toplighan. Kéyin tarbaghatay, chöchek qatarliq jaylargha bérip rusiye bilen bolghan chégralarni tekshürgen we 1910-yili 3-ayning 30-küni dixu'a yeni ürümchige kelgen. 5-Ayning 7-küni béyjing arqiliq yaponiyege qaytqan” déyilgen.

Biraq, mezkur kitabta yaponiye herbiy uchur merkizining alahide xadimi hayashi kénjiro yazghan yuqiriqi yüz betlik “Ching sulalisi dewridiki shinjang we ili” namliq doklatta némilerning déyilgenliki toghrisida toxtalmighan.

Uyghur éligha alahide tekshürüshke barghan yaponiye herbiy uchur merkizining alahide xadimi hayashi kénjironing kimliki heqqidimu bu bölekte qisqiche uchur bérilgen bolup, uningda:“Hayashi kénjiro ching sulalisining eng axirqi padishahi pu yining yapon tili éghiz terjimani idi. U padishah pu yigha terjimanliq qiliwatqan mezgilide yaponiye herbiy terepke ‛mexpiy yighinlar doklati‚ namliq doklatni mexpiy yollighan. U, xitay we mongghul tillirini pishshiq bilidighan meshhur diplomat we alahide uchur xadimi” dep teriplen'gen.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur mesililiri mutexessisliridin musteqil tetqiqatchi séyji xanim bu heqte toxtilip:“Yaponiye tarixtin buyan Uyghur musteqilliq herikitige qiziqip keldi. 19-Esiridin bashlap afghanistandiki yapon elchixanisi we manjuriyediki axbarat orunliri Uyghurlar heqqide köpligen uchurlarni toplighan bolsimu, biraq yaponiye Uyghurlargha heqiqiy türde emeliy yardemde bolalmidi” dédi.

Kitabning “Gérmaniye afghanistan, manjuriye we shinjanggha arqa septin yardem bermekchi bolghan” dégen bölikide bolsa, gérmaniye terepning afghanistan padishahi hebibullaxan bilen alaqiliship, gérmaniyening afghanistan, türkiye, xitay we iran qatarliq döletlerdiki elchixanilirida diplomatik wezipe ötigen, gérmaniye armiyesining 3-derijilik ofitséri héntigni afghanistan'gha ewetkenliki, uning arqiliq afghanistan padishahi hebibullahxan'gha 10 ming dane miltiq, 300 zembirek bérip, hindistandiki musulman küchler birliship, en'gliye hökümranliqigha qarshi topilang kötürüshke ündigenliki toghrisida toxtalghan. Uningda yene, gérmaniyelik héntigning 1915-yili 4-ayning 14-küni türkiye terepning afghanistan padishahi hebibullahxan'gha yazghan xétini we qoral-yaraqlarni tögilerge bésip istanbuldin yolgha chiqip 9-ayning 26-küni kabulgha yétip kelgenliki we padishah hebibullahxan bilen körüshüp, qoral-yaraqlarni tapshurup bergenliki bildürülgen shundaqla bu uchrishishqa türkiye tereptin qasim bey isimlik bir herbiy emeldarning qatnashqanliqi qeyt qilin'ghan.

Bu bölekte yene, gérmaniyelik héntigning afghanistandiki uchrishishlirini tamamlap, derhal Uyghur éligha kélip, bu yerdiki Uyghur musulmanlirigha türkiye armiyesi arqiliq yardem yetküzüp, Uyghurlarni heriketke keltürüsh üchün pa'aliyet élip barghanliqini, biraq en'gliye, rusiye terep uning Uyghur élidiki yeni qeshqerdiki bu herikitini sizip qilip, xitay terepke héntigni chégradin qoghlap chiqiwétish toghrisida teklip bergenlikini, kéyin xitay terep béyjingdiki gérmaniye elchixanisigha héntigning Uyghur élida yang zéshing hökümiti teripidin qeshqerde tutqun qilinip 1916-yili 8-ayning 19-küni chégradin qoghlap chiqirilghanliqini bildürgenliki bayan qilin'ghan.

Kitabning “Yaponiye, gérmaniyening türkiye we islam dunyasigha bolghan siyasiy köz qarashliri” dégen bölikide bolsa, yaponiye quruqluq armiyesi bash shtabi rusiyening wolga deryasi boyidiki tatarlardin paydilinish ular bilen birlishishning muhimliqi heqqide yaponiye quruqluq armiyesi bash shtabigha doklat yazghanliqimu körsitilgen bolup, uningda: “19-Esirde tatar karwanliri rusiye we ottura asiyada tijaret qilip belgilik derijide türkistanliqlar ichide tesir peyda qildi. Tatarlarning tereqqiyperwer idiyisi türkistan musulmanliri arisida alqishqa érishti. Tatar siyasiy pa'aliyetchilerning bu idiyisi türkistan tupraqlirigha hetta shinjanggha qeder keng taraldi. Tatarlar manjuriye da'irisidiki xarbin, ichki mongghulning kökxot qatarliq sheherlirigiche bérip tijaret qilip, bu yerlerde belgilik iqtisadiy tesir peyda qildi. Bu rayonlarda tatarlarning ijtima'iy, siyasiy jem'iyetliri barliqqa keldi” déyilgen.

Yuqiriqi doklatta déyilgen tatarlarning tereqqiyperwer idiyisi bolsa, eyni zamanlarda tatar islam diniy ölimaliri teripidin ottura asiyada teshwiq qilin'ghan “Jeditchilik herikiti” yeni yéngiliq herikiti bolsa kérek.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.