Yaponiyede “Sherq-gherb Uyghurliri we yawro-asiya” namliq kitab neshr qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2015.11.02
sherq-gherb-uyghurliri-we-yawro-asiya-305.jpg “Sherq-gherb Uyghurliri we yawro-asiya” namliq chong hejimlik tarix tetqiqat kitabining muqawisi.
RFA/Qutluq

Yaponiyede közge körün'gen, meshhur qedimki Uyghur tarix tetqiqatchisi, proféssor taka'o moriyasuning “Sherq-gherb Uyghurliri we yawro-asiya” namliq chong hejimlik tarix tetqiqat kitabi yéqinda neshr qilindi.

Taka'o moriyasu yaponiye kinki uniwérsitétining nopuzluq proféssorliridin biri bolup, u ilgiri tokyo uniwérsitétining Uyghurshunasliq penliri boyiche doktorluq unwanigha érishken. U, Uyghurlarning qedimki tarixigha a'it köpligen eserlerni élan qilghan bolup, wekillik eserliridin “Uyghurlarning maniy diniy tarixi”, “Yipek yoli we tang impériyesi”, “Ottura asiyadin bayqalghan qedimiy buyumlar”, “Soghidilardin Uyghurlarghiche” we “Qedimki Uyghur höjjetliri” namliq kitabliri bar.

“Sherq-gherb Uyghurliri we yawro-asiya” namliq tarix tetqiqat kitabi yaponiye nagoya uniwérsitéti neshriyati teripidin neshrge teyyarlan'ghan bolup, kitab jem'iy 4 bab,842 bettin terkib tapqan.

Mezkur kitabning birinchi babida sherq-gherb Uyghurliri, tang sulalisi we turpan heqqide toxtalghan. Ikkinchi babta gherb Uyghurliri toghrisida bezi bir tepsilatlar bérilgen. Üchinchi babta yipek yoli tarixiy üstide mulahiziler yürgüzülgen. Tötinchi babta bolsa qedimki Uyghurlar étiqad qilghan maniy, budda dinliri heqqide omumiy chüshenchiler bérilgen.

Kitabqa yene qoshumche qilin'ghan halda hazir gérmaniyening bérlin döletlik kutupxanisida saqliniwatqan turpan bizeklikke da'ir tam süretler we qedimiy Uyghur yéziqidiki bezi qol yazmilarning renglik süretliri bérilgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyelik musteqil Uyghur ishliri tetqiqatchisi yamada mezkur kitab heqqide toxtilip mundaq dédi:“Méningche, bu kitab yaponiyede neshr qilin'ghan qedimki Uyghur tarixigha a'it eng mukemmel, mezmun da'irisi bir qeder keng bolghan, etrapliq izdinish élip bérilghan bir tetqiqat kitabi hésablinidu.”

Proféssor taka'o moriyasu kitabning kirish söz qismida “Bu kitabta déyiliwatqan Uyghurlar hazir xitayning Uyghur aptonom rayonida yashawatqan Uyghurlarning qedimki ejdadliri bolup,ular türkiy milletler ichidiki eng qedimki sherq Uyghur impériyesini, gherbiy Uyghur padishahliqini, gensu Uyghur xanliqini qurghan idi. Men esirimde 7-esiridin 14-esirgiche bolghan qedimki Uyghurlar heqqide toxtaldim” deydu.

Xitay tarixiy menbeliride oxshimighan dewrlerde Uyghur namining herxil xet shekli bilen xatirilen'genlikini, hazirqi Uyghur aptonom rayonida yashawatqan Uyghurlar namining eng axirqi qétim xitay tarixida yézilghan Uyghur namidin perqliq ipadilen'genlikini aptor esiride alahide tilgha élip ötidu.

Tarix tetqiqatchisi taka'o kitabida Uyghurlarning mongghuliye igizlikide yashighan charwichi, atliq millet ikenlikini tekitlidi.

U, sherq Uyghur impériyesining siyasiy, iqtisadiy jehetlerde tolimu güllen'genlikini körsitip, Uyghurlarning mongghullardin chiray shekil jehette perqliq ikenlikini yeni ularning chachliri sériq, közliri köp-kök, gewdilik kélidighanliqini bildürgen.

Aptor Uyghurlarning sériq chach, kök köz kélishining sewebini ularning kawkazlar bilen qan jehette ariliship kétishidin bolsa kérek dep qaraydu.

Taka'o esiride sherq Uyghur impériyesi tarmar qilin'ghandin kéyin, mongghuliye igizlikidiki bir qisim Uyghurlarning tengritéghigha köchüsh arqiliq tarim oymanliqigha makanlashqanliqini we kéyinki dewrlerde gensu Uyghur xanidanliqini qurghanliqini, bu xanidanliqining 10-esirde shishalar teripidin eskiriy hujumgha uchrighanliqini körsetken.

Eserde aptor “Uyghurlar mongghuliye igizlikidin tengritéghigha köchüp, tarim oymanliqigha kelgende ular sheherliship bolghan we déhqanchiliq ishlirini bashlighan idi” deydu.

Uyghur tarix tetqiqatchisi taka'o:“Hazir Uyghur aptonom rayonida yashawatqan Uyghurlar asasliqi déhqanchiliq shughullinidu. Ularning ata-bowiliri bolsa esli charwichi, atliq millet idi. Ular tebi'etke choqunatti yeni shaman dinigha étiqad qilatti” deydu.

Eserde sherq Uyghur impériyesining maniy dinini dölet diniy qilip békitkenlikini, bu din'gha bezi Uyghurlarning 11-esirning béshighiche étiqad qilghanliqini bildürgen

Uyghurlarning budda diniy tarixi heqqide toxtalghan aptor eserde “Uyghurlar mongghul istélachilirining qoligha ötkende budda dinida we hetta beziliri xristi'an dinining oxshimighan mezheplirde idi” deydu.

Aptor turpanning tarixi heqqide toxtilip“15-Esirning otturilirida turpanda budda diniy teltöküs yoq qilinip, pütkül turpan xelqi islam dinigha kirip bolghan idi” deydu.

Proféssor tarixchi taka'o esiride bezi tarixchilarning “Uyghurlar 11-esirde pütünley islamliship boldi” dégen qarishigha özining qoshulmaydighanliqini bildürüp:“11-Esirde qaraxan xanidanliqi islam dinini qobul qildi. Biraq kucha Uyghurliri bolsa islam dinigha 11-esirning kéyinki yérimida kirgen idi” deydu.

U, aptor Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlarning sherq Uyghur xanliqining ewladliri ikenlikini bildürüsh bilen birge, qaraxaniylar xanidanliqining Uyghurlar teripidin qurulghanliqini alahide eskertidu. U, qaraxaniylar dewride ötken mexmut qeshqeri we uning “Türkiy tillar diwaniy” namliq esiri heqqidimu kitabida qisqiche toxtilidu.

Axirida Uyghur tetqiqatchisi yamada yaponiyening qedimki Uyghur tarixi tetqiqati heqqide toxtilip mundaq dédi:“Uyghurlarning budda diniy dewrige a'it tetqiqat yaponiyede xéli uzundin biri élip bériliwatidu. Buningdiki asasliq seweb némis Uyghurshunaslirining bu jehettiki dunyawi tetqiqatliri yaponiyege belkilik tesir körsetkenlikidin bolsa kérek dep qaraymen.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.