Yaponiyede neshr qilinidighan süretlik zhurnalda Uyghurlar tonushturuldi

Turpan ayalining üzüm üzüwatqan körünüshi. “Sürettiki asiya azsanliq milletliri” namliq zhurnaldin élin'ghan.

Yaponiyelik sayahet yazghuchisi morita yuzo teripidin yézilghan mezkur maqalide qedimki idiqut Uyghurlirining merkizi hésablinidighan turpanning hawasi issiq, kilimati qurghaq,su bayliqi kemchil bolghachqa qedimki zamanda turpan Uyghurliri kariz süyige tayinip déhqanchiliq we baghwenchilik bilen hayat kechürgenliki, karizdin ibaret bu möjizidin paydilinip derex tikip yéshilliq berpa qilip, déhqanchiliq, baghwenchilik élip bérip bu chöllük ichide bostanliq hasil qilghanliqi bayan qilin'ghan.

Maqalide yazghuchi kariz heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan “Kariz köpligen yer asti quduqlirining öz-ara tutashturulushidin yasalghan yer asti süyini yer yüzige bashlaydighan ajayip möjizilik bir xil ériq bolup, u peqet turpan diyarining yer tüzülüshige maslashqan.”

Maqalide aptor turpandiki kariz sanining türlük sewebler tüpeylidin azlap kétiwatqanliqini, hazir turpanda karizdin bashqa déhqanchiliq, baghwenchilikni su bilen teminleydighan 426 östeng we besh chong su ambirining barliqini, turpanning su menbesi asasliqi etraptiki tengritaghliridin éqip kelgen qar-muzlardin hasil bolidighanliqini bayan qilghan.

Maqalide turpanda Uyghurlarning nopus sanining asasiy orunda turidighanliqi, emma Uyghurlardin bashqa xitay we tungganlarningmu nopus jehettin üstünlükini bildürgen.

Yazghuchi maqalide turpanning dunyagha dangliq alahide mehsulatliri hésablinidighan kishmish üzümi, qoghuni toghrisida toxtilish bilen birge, turpandin chiqidighan déhqanchiliq mehsulatliridin yésiwilek, sewze, pemidur, terxemek we piyaz qatarliq köktatlar toghrisidimu toxtalghan shundaqla turpanda shalning köp térilmaydighanliqinimu alahide eskertken.

Yazghuchi maqaliside turpandin chiqidighan terxemek we künjütning qedimki xitay tilidiki xet shekli we shundaqla yapon tilidiki xet sheklining yézilishi üstide toxtilip؛ “Terxemek we künjüt turpandin xitaygha, yapon'gha taralghan dések xatalashmaymiz, sewebi ikkila xetning yézilish shekli birside xularning kawisi, yene biride xularning künjüti we yaki kendiri dégen menani bildüridu. Xular qedimki Uyghurlarning xitayning tarixiy kitabliridiki atilishi bolup, turpan xularning qedimiy makanliridin biri idi” déyilgen.

Yazghuchi maqalisidiki “Uruqi yoq üzüm” dégen témisida turpanda baghwenchilikte üzüm östürüshning asasiy orunni igileydighanliqini, bir qeder keng omumlashqan üzüm sortliri kishmish, uzun kishmish, yoghan kishmish, uruqluq kishmish, qizil saywa, saywa üzüm, aq üzüm, qara üzüm, kenji üzüm qatarliqlardin ibaret ikenlikini, kishmish üzümi özining meshhurliqi bilen pütkül asiya qit'eside sétilidighanliqini bildürgen.

Aptor hazir xelq'ara bazarlarda “Xamigu'a” yeni qumul qoghuni dégen nam bilen meshhur bolghan qoghunning emeliyette bolsa idiqut baghridiki pichan nahiyisining güzel mehelliridin biri bolghan höng dégen jaydin chiqidighan alahide sortluq qoghun “Höng qoghuni”ning tarixi namidin kelgenlikini bayan qilghan.

Maqalide aptor kishmish üzümi heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:“Kishmish üzümi bundin 1700 yil burun turpanda bayqalghan. Bu xildiki üzüm peqetla turpandila östürülidu. Dunyaning bashqa jaylirida östürüsh mumkinchiliki yoq. Chünki, bashqa jaylarning hawa kilimati buninggha toghra kelmeydu. Bu üzüm türi tolimu ajiz bolup, soghuq hawagha berdashliq bérelmeydu. Shunga turpanda öktebir éyida bu üzüm tekliri yerge kömülüp, kélidighan yilining mart éyida kömgen yerdin échilidu.”

Yazghuchi maqalisidiki “Turpanning ottura qismi” dégen témisida turpan shehiridin 15 kilométir yiraqliqtiki yalquntagh baghrining jenubidiki bizeklikte köpligen budda dinigha a'it ming öylerning barliqini, bizekliktiki ming öylerning deslepte islam dini bu rayon'gha taralghanda melum derijide buzghunchiliqqa uchrighanliqini, bu yerdiki budda dinigha a'it asare‏-etiqilerning 20-esirning béshida gherblikler, yaponlar teripidin öz memliketlirige élip kétilgenlikini bildürgen.

Maqalide shundaqla xitayning tang sulalisi dewridiki güllen'gen merkizi sheherliridin bir bolghan chang'en'ge taralghan budda medeniyetlirining köp qismining turpandin tarqalghanliqini bayan qilghan.

Yazghuchi maqalisini “Turpan mislisiz tarixiy bayliqqa we büyük medeniyetlerge tolghan zémindur” dégen jümliler arqiliq axirlashturghan.

Maqalide yene, turpandiki Uyghurlarning baghwenchilik, üzümchilik hayatigha munasiwetlik we karizgha da'ir köpligen renglik süretlermu qoshup bérilgen.

Ilgiri Uyghur élidiki yéza igilik uniwérsitétida oqutquchiliq qilghan, hazir yaponiyede xizmet qiliwatqan Uyghur ziyaliysi doktor turmuhemmet hashim ziyaritimizni qobul qilip turpan üzümi we qoghunning yaponiye bazarliridiki ehwali toghrisida toxtilip ötti.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.