1000-Yilida yüsüp xas hajip we qutadghubilik dégen témida yighin échildi

Merkizi istanbulgha jaylashqan türk dunyasi tetqiqatliri wexpining uyushturushi bilen 1000-yilida yüsüp xas hajip we qutadghubilik dégen témida yighin échildi. Yighinda tarixshunas proféssor doktor gülchin chandarli'oghli xanim, proféssor doktor sultan mexmut qeshqerli, doktor yüsüp gédikli qatarliqlar yüsüp xas hajip we qutadghubilik toghrisida söz qildi.

Yighinda aldi bilen türk tarixchi proféssor gülchinchandarli'oghli xanim söz qilip, yüsüp xas hajip yashighan dewr we jughrapiye toghrisida toxtaldi. Proféssor gülchin chandarli'oghli, yüsüp xas hajipning hayati toghrisida toluq melumatqa ige bolalmighanliqimizni, uning heqqidiki melumatlarni, u yazghan abide eser qutadghubiliktiki kéyin ilawe qilin'ghan melumatlardin bilgenlikini ipadilidi.

Yüsüp xas hajipning yaxshi ilim tehsil qilghanliqi, yazghan esiridin éniq körünüp turidighanliqini ipadiligen gülchinchandarli'oghli xanim, yüsüp xas hajip yashighan dewrdiki, türk, hindi, fars we ereb milletlerning alimliri we ilim-meripet we pelsepidin toluq xewerdar ikenlikini we bulardin paydilan'ghanliqini bildürdi.

Gülchin chandarli'oghli xanim, yüsüp xas hajipning qutadghubilikni eyni dewrdiki siyasiy paytext qeshqerde yézip tamamlighanliqini we ulugh bughraxan'gha teqdim qilghanliqini bildürdi.

Gülchin chandarli'oghli xanim, Uyghur élini ziyaret qilghanliqini bildürdi we yüsüp xas hajipning qebrisige alaqidar özi tartip kelgen süretlerni körsitish arqiliq yüsüp xas hajipning qebrisi we qeshqer toghrisida toxtaldi.

Yighinda söz qilghan proféssor doktor sultan mexmut qeshqerli ependi, yüsüp xas hajip we qutadghubiliktiki adalet oqumi toghrisida toxtaldi.

Sultan mexmut qeshqerli mundaq dédi: “Yüsüp xas hajip shu dewrdiki xelqige we dölitige sadiq, mes'uliyetchan bir mutepekkur, u qutadghubilik dégen nadir esiride, ichki majira we ijtima'iy qalaymiqanchiliq sewebidin étibarini yoqatqan dölet apparatini yéngi bir tüzüm we muqimliqqa yüzlendürüshni, insan hayatining menisini, insanning xelq we dölet ichidiki wezipilirini belgilep, xelqning we döletning pelsepisini berpa qilishni we kelgüside qurulidighan türk dölitining hökümdarliri, dölet erbabliri, liderlirige qimmet qarash, exlaq we siyasiy nezeriyeni xuddi bir asasiy qanun'gha oxshash yézip qaldurushni meqset qilghan.”

Proféssor sultan mexmut qeshqerli ependi sözide yene, qutadghubiliktiki adalet oqumi toghrisidiki bir qanche béyitni teqdim qildi we yüsüp xas hajip pütün bu béyitlarda döletni eqilliq, bilimlik, exlaqliq, qabiliyetlik insanlarning yétekchilikide, adil qanun bilen bashqurush kéreklikini tekitligenlikini otturigha qoydi.

Proféssor doktor sultan mexmut qeshqerli, qutadghubilik dégen eserning ortaq üch nuqtini asasi meqset qilghanliqini bildürdi we mundaq dédi: “Birinchisi, döletni iqtisadi jehette her xil tedbirler bilen küchlendürüsh. Ikkinchisi, iqtisadiy tereqqiyatqa oxshash halda döletning herbiy küchini ashurush, üchinchisi, eqilge uyghun, adaletlik qanunlarni yolgha qoyup, bu qanunlargha dölet erbabliridin addiy poqralarghiche her kimning boy sunushini qolgha keltürüsh.”

Yighinda yene tarixshunas doktor yüsüp gédikli ependi söz qilip, türk tili idarisi yüsüp xas hajip toghrisida bir eser yézishni telep qilghanliqini, bu eserni 2007-yili yézip tamamlighanliqini, emma türk tili idarisidiki kadirlarning ixtilapi netijiside bu eserning hazirghiche neshr qilinmighanliqini bildürdi.

Tarixshunas yüsüp gédikli ependi sözide aldi bilen yüsüp xas hajip dégen isim we qutadghubilik dégen eser toghrisida qisqiche toxtalghandin kéyin, qutadghubilikning hazir mewjut bolghan esli nusxilirining hirat, perghane we misir nusxilirining alahidiliki, chet'ellik we türk alimlar teripidin élip bérilghan tetqiqatlarda, eserning türi, ölchimi, tili we uslubi, türk medeniyet we tarixi, joghrapiysi'i, til-edebiyati, ijtima'iy we siyasiy jehettiki we shuninggha oxshash köpligen jehetlerdiki alahidilikliri toghrisida toxtaldi.

Doktor yüsüp gédikli ependi sözide yene mundaq dédi: “Ejdadlirimiz bizge qaldurup ketken köp sanda eserler heqqide tetqiqatlarni birinchi bolup chet'ellikler élip bardi. Qutadghubilikmu shundaq boldi, qolimizdiki esli nusxisini wiyanagha tartquzup qoyghanliqimiz buning bir ispati, qutadghubilik toghrisida tunji tetqiqat 1825-yili chet'ellikler teripidin élip bérildi. Türkiyede bolsa tunji tetqiqat maqale 1915-yili élan qilindi. Uning üstige bu maqalimu terjime nusxisi idi.”

Yüsüp gédikli ependi qutadghubilik toghrisida türkiyediki eng muhim tetqiqatning qazanliq türkolog rishit rehmet arat teripidin élip bérilghanliqini eskertip ötti.

Söz qilghuchilar yighin axirida yighin ehlining yüsüp xas hajip we qutadghubilik toghrisida sorighan so'allirigha jawab berdi.