Qazaqistandiki léw gumiléw yawro-asiya uniwérsitétida Uyghur mesilisi anglitildi

Qazaqistandiki léw gumiléw yawro-asiya uniwérsitétida mutepekkur yüsüp xas hajip tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh pa'aliyitidin körünüsh. 2016-Yili 28-öktebir.

Xelq'ara türk medeniyiti teshkilati türksoy, qirghizistan hökümitining teklipi bilen 2016-yilini “Yüsüp xas hajip” yili dep élan qilghan bolup, bu munasiwet bilen mutepekkur yüsüp xas hajip tughulghanliqining 1000 yilliqigha béghishlan'ghan pa'aliyetler we xatirilesh murasimliri ötküzülmekte, kitab we maqaliler neshr qilinmaqta.

Bu munasiwet bilen yene qazaqistandiki léw gumiléw yawro-asiya uniwérsitétida mexsus ilmiy muhakime yighini ötküzülgen. Ezerbeyjan dölet uniwérsitétining oqutquchisi, tonulghan türkolog, proféssor ramiz asker ependi 10-ayning 28 küni ötküzülgen mezkur muhakime yighinida “Yüsüp xas hajip we qutadghu bilik” dégen témida doklat bergen. U, doklatida yene Uyghurlarning bügünki weziyiti toghrisidimu melumat bergen.

Ramiz asker ependi bu heqte téléfon ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Qazaqistan dölitining qurulghanliqining 25-yilliqi munasiwiti bilen astanada bir ilmiy muhakime yighinigha qatnashtim. Qazaqistan biz üchün nahayiti muhim bir dölet. Qazaqistanning qurulghanliqining 25-yilliqi, elwette bizningmu bayrimimiz, uningghimu ishtirak qilduq. Bu yighin jeryanida qazaqistan léw gumiléw yawro asiya uniwérsitétida qutadghu bilik we Uyghurlar toghrisidimu doklat berdim”.

U, yüsüp xas hajip tughulghanliqining 1000-yilliqi munasiwiti bilen türkiy jumhuriyetlerde her xil xatirilesh pa'aliyetlirining ötküzülüwatqanliqi we bu yighinlarda Uyghur mesilisiningmu küntertipke kéliwatqanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bu yil méning üchün eng muhim bolghan nerse sizgimu melum bolghinidek ‛qutadghu bilik‚ namliq eserning yazghuchisi yüsüp xas hajipning tughulghanliqining 1000-yili. Bu, herqaysi türkiy jumhuriyetlerde qutluqlanmaqta. Qazaqistan, qirghizistan we ezerbeyjanda bu heqte yighinlar échilmaqchi. Enqere we istanbuldimu pa'aliyetler ötküzülmekchi. Bu yighinlarda yüsüp xas hajip we uning eserliri toghrisida élip bérilghan tetqiqatlar otturigha qoyulupla qalmastin, belki u tughulup chong bolghan sherqiy türkistan shundaqla Uyghur mesilisimu tilgha élinmaqta”.

Ramiz asker ependi özining astanada bergen doklatini oqutquchi-oqughuchilardin bolup 500 etrapida kishining anglighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Biz léw gumiléw yawro-asiya uniwérsitétida doklat bérish yighini chaqirduq. Bu yighin'gha 500 etrapida kishi qatnashti. Bularning ichide oqutquchi we oqughuchilar bar idi. Bu yerde men teyyarlighan ‛qutadghu bilik bibli'ografiyisi‚ namliq bir kitabni tonuttum yighin'gha ishtirak qilghan bezi oqutquchilarmu söz qilip, yüsüp xas hajip we méning tetqiqatlirim toghrisida melumat berdi. Uyghurlar toghrisidimu toxtalduq, nahayiti yaxshi ötti. Oqutquchi we oqughuchilar bu heqte mendin so'al soridi, men jawab berdim”.

Ramiz asker ependi astanada bergen doklatida Uyghurlar we ularning bügünki weziyiti toghrisidimu etrapliq melumat bergenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Men qazaqistanning paytexti astanadiki yawro-asiya uniwérsitétida bergen doklatimda yuqiridikilerni anglatqandin sirt yene, Uyghurlar kim? ular bügün qeyerlerde yashaydu? Uyghurlarning dunya medeniyitige qoshqan töhpisi néme? bügünki weziyiti qandaq? dégen témilardimu etrapliq melumat berdim”.

Ezerbeyjan dölet uniwérsitéti oqutquchisi, proféssor ramiz asker ependi özining qazaqistanning paytexti astanada bergen doklatigha bolghan qiziqishlarning yuqiri bolghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bu xil doklat bérish yighinlirining ehmiyiti nahayiti zor. Türkiy milletler ichide Uyghurlarning türkiy milletlerning kültür tarixidiki orni nahayiti yuqiri. Buningdin ming yil burun mexmut qeshqiri bilen yüsüp xas hajip türk dunyasidiki 5 chong eserning ikkisini yoruqqa chiqarghan. Türk dunyasining üchinchi chong esiri-orxun abidiliri, tötinchi muhim esiri ‛dedeqorqut‚ dastani, beshinchi chong esiri bolsa ‛manas‚ dastanidur. Türk dunyasining besh chong esirining ikkisini Uyghurlar yazghan. Buningdin Uyghurlarning qanchilik medeniyetlik, qanchilik qedimiy tarixqa ige büyük bir millet ikenlikini körüwalalaymiz”.

Ezerbeyjan folklor tetqiqat instituti mudiri, proféssor doktor ali shamil ependi ezerbeyjandiki Uyghur tetqiqatining uzun tarixqa ige ikenlikini, ramiz asker ependiningmu 1990-yillardin béri Uyghurlar toghrisida tetqiqat élip bériwatqanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Ezerbeyjanda Uyghur tetqiqati 20-esirdin burunla bashlan'ghan. Bizde ali abbas mirza, emin nadi fitret, xalit seyidi qatarliq kishilerning Uyghurlar toghrisidiki maqaliliri élan qilin'ghan. Kéyin bir mezgil toxtap qalghan bolsimu, emma 1960-yillarda orxun-yénisey abidiliri toghrisida tetqiqatlar élip bérildi. Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin Uyghur tetqiqatigha bolghan qiziqish kücheydi. Men Uyghur xelq edebiyati toghrisida kitab yazdim. Uyghurlar toghrisida yazghan maqalilirim ezerbeyjanda we türkiyede neshr qilindi. Ramiz asker 1990-yillardin bashlap Uyghurlar toghrisida tetqiqatlar élip bériwatidu. Hazir köp sanda yash tetqiqatchilar Uyghurlar toghrisida kitab we maqalilerni yézip élan qiliwatidu. Ezerbeyjanda Uyghur tetqiqati barghanséri kücheymekte”.