Gaba'in xanimning qol chirighi we uning dunya Uyghurshunasliqigha tutashturghan küch ulash mesh'ili

Merhum yazghuchi zordun sabir 1987-1988-yilidiki gérmaniye ziyariti mezgilide meshhur gérman türkologi annémariye fon gaba'in xanim bilen bille.

Bu yil gérmaniyelik meshhur türkolog we Uyghurshunas annémariye fon gaba'in xanim tughulghanliqining 115 yilliq xatirisi.

Uning 1920-yillardin bashlan'ghan qedimki Uyghur til-yéziqi, medeniyiti we tarixi boyiche élip barghan yérim esirdin köprek tetqiqati gérmaniyede Uyghurshunasliq ilmining ul-asasini yaratqan. Gaba'in xanim we uning oqughuchilirining ömür boyi élip barghan ilmiy izdinishliri we bu sahediki mol netijiliri gérmaniye türkologiyesini dunyaning aldinqi sewiyesige élip chiqqan.

1981-Yili gaba'in xanim 75 yashqa kirgende, uninggha özi ömür boyi tetqiq qilghan Uyghurlar bilen didarlishish we ularning tarixiy wetinige tunji qétim qedem bésish nésip bolidu.

U shu qétimliq sepiride turpanni ziyaret qilidu. Shinjang uniwérsitétida ilmiy doklat bérip, Uyghur oqughuchilar bilen ilim sahesidiki tetqiqatchilargha chongqur tesirat qalduridu. Abduréhim ötkür, turghun almas, ibrahim muti'iy, mirsultan osman qatarliq bilim ademliri bilen uchrishidu.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan gérmaniye göttén'gén uniwérsitétining tetqiqatchisi, doktor ablet semet merhum yazghuchi zordun sabirning shu qétim gaba'in xanim bilen ürümchide tunji qétim körüshkenlikini tilgha aldi. Ashu qétimliq seperning gaba'in xanimning Uyghurlar wetinige qilghan tunji we axirqi ziyariti bolup qalghanliqini tekitlidi.

Gaba'in xanim 1901-yili firansiyede bir gérman qan tipidin bolghan herbiy a'ilide dunyagha kelgen. 1920-Yillardin bashlap türkologiye saheside izdinishke bashlighan. U kéyinche öz tetqiqatini gérman ékispéditsiyechiliri Uyghurlar wetinidin élip kelgen qedimki Uyghur tilidiki yazma wesiqilerni tetqiq qilishqa qaratqan. “Qedimki türkiy tilining grammatikisi”, “Uyghurlarning qedimki tarixi”, “Qochu Uyghur xanliqi dewridiki ijtima'iy hayat” qatarliq meshhur eserlerni yazghan. Shuning bilen bir waqitta u yene, dunya türkologiyesi saheside bir qatar meshhur alimlarning meydan'gha kélishige türtke bolghan.

Gaba'in xanim 1993-yili 91 yéshida wapat bolghan. U ömür boyi toy qilmighan, pütkül zéhnini Uyghurshunasliq we türkologiye sahesidiki ilmiy tetqiqatqa qaritip, mol ilmiy miraslarni qaldurghan.

Ablet semetning bildürüshiche, gerche xelq'aradiki Uyghurshunasliqning hüli Uyghurlar wetinining sirtida, jümlidin gérmaniye qatarliq ellerde sélin'ghan bolsimu, emma gaba'in xanim haman bir küni bu tetqiqatni Uyghurlardin yétiship chiqqan kishilerning öz üstige élishini ümid qilghan.

Gaba'in xanimning eyni waqitta oqughuchilirigha qedimki Uyghur tili we tarixi boyiche ders ötken waqitta ishletken batariyelik qol chiragh hélihem saqlinip kelgen.

Melum bolushiche, gaba'in xanim bu qol chiraghni Uyghurlar yurtidin gérmaniyege élip kélin'gen tam resimlirini oqughuchilirigha éniq körsitish üchün ishletken.

Mezkur qol chiragh gaba'in xanimning wesiyiti we Uyghurlargha qaldurghan ümidi boyiche uning oqughuchisi, dangliq türkolog pétér la'ut teripidin ürümchige élip bérilip yash Uyghur tetqiqatchilirigha ötküzüp bérilgen.

Türkolog pétér la'ut bu qol chiraghni ötküzüp bérish murasimida mundaq dégen: “Türkologiye tetqiqatini marafonche küch ulap uzun'gha yügürüsh musabiqisi déyishke bolidu. Gaba'in xanim bu qol chiragh arqiliq mezkur musabiqining tunji mesh'ilini tutushturdi. Gaba'in xanimdin kéyin gérman türkologliri bu mesh'elni ötküzüwaldi. Hazir biz gaba'in xanimning ümidi boyiche bu mesh'elni Uyghurlardin yétiship chiqqan türkologiye sahesidiki yash tetqiqatchilargha ötküzüp berduq.”

Doktor ablet semet gaba'in xanimning bu tewerrük qol chirighini qedirlep saqlap kelgenlikini, waqti kelgende uni Uyghur yashliridin yétiship chiqqan Uyghurshunasliq sahesidiki ümidlik tetqiqatchilargha ötküzüp béridighanliqini bildürdi.