A'ishe zeydi: axbaratchiliq arzuyum méni Uyghur dawasigha bashlap kirdi

Amérikada tughulup ösken pakistanliq qiz a'ishe zeydi.

Amérikada tughulup ösken pakistanliq qiz a'ishe zeydining arzusi zhurnalist bolush bolup, u özining ijtima'iy taratquliridin paydilinip, xitayning Uyghur rayonida élip bériwatqan qirghinchiliqlirini, Uyghurlarni keng kölemde tutqun qilish, lagérlargha solashtek rezil qilmishlirini eyibligen mezmundiki uchurlarni tarqitip kelgen. U radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda, özining Uyghurlarni qandaq bilgenlikini we Uyghurlaning béshigha kéliwatqan zulum we paji'elerni anglatqandin kéyinki tesiratini, shundaqla bu jehette néme ishlarni qilghanliqini bayan qilip ötti.

Erkin asiya radiyosi: özingizning kimlikingizni we néme qiliwatqanliqingizni anglighuchilirimizgha tonushturup ötken bolsingiz?

A'ishe: bolidu, méning ismim a'ishe zeydi, men hazir oquwatimen hemde Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi, püttürüshke az qaldim, arzuyum zhurnalist bolush.

Erkin asiya radiyosi: Uyghurlarni qachandin tartip bilisiz?

A'ishe: 2016-, 2017-yilliridin tartip Uyghurlar toghrisidiki xewerlerni anglashqa bashlighanidim, shu chaghlarda men tor yüzidiki Uyghurlarning ehwali toghriliq maqalilerning hemmisini körettim, lékin bu xewerler bir mezgildin kéyin tuyuqsiz yoqap kétetti, shuningdin kéyin nechche ayghiche Uyghurlar toghruluq héchnéme angliyalmayttim.

Erkin asiya radiyosi: Uyghurlarning béshigha kelgen künlerni anglighandin kéyinki inkasingiz qandaq boldi?

A'ishe: bek chöchüp kettim we bu ishlarning hazir biz yashawatqan mushu dunyada yüz bériwatsimu héchkimning diqqitini tartmighinigha bek ümidsizlendim.

Erkin asiya radiyosi: siz Instagram da Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinishi, Uyghur ayallirining mejburiy tughmas qiliwétilishi qatarliq mesililer toghriliq qisqa sinlarni ishlep tarqitip Uyghurlar mesilisini tonutushqa tirishiwétipsiz. Yene béyjing qishliq olimpik tenheriket musabiqisini bayqut qilish toghrisida sözlepsiz. Uyghurlar mesilisi toghrisidiki u sinlarni ishleshke néme türtke boldi?

A'ishe: asasliq seweb peqet méning axbaratchiliqni üginiwatqanliqim we bu sahege kirishke bashlighinimdin shundaqla bir qisim asasliq médiyalarning epti-beshirisini körüp yetkenlikimdin boldi. Ularning bir tereplime qarashliri we siyasiy teshwiqatlirini, ya bu yaqta turush ya u yaqta turushtek terepbazliqlirini kördüm. Heqiqettin chetnigen yalghan-yawidaq nurghun xewer maqalilirini oqudum. Shuning bilen men axbaratchiliqni öginishke bashlidim, elwette, hazirqi shara'itta bu dunyadiki eng chong mesililerning biri dep hésablaymen. Chünki yüz bériwatqini irqiy qirghinchiliq. Shuning bilen men Uyghurlar we u yerde yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqlar heqqide köp izdinishke bashlidim, axbaratchiliq arzuyum méni bu ishqa bashlap kirdi.

Erkin asiya radiyosi: bu sinlarni yollighandin kéyin Instagram diki egeshküchiliringiz we a'ilingizdikiler we a'ile dostliringizning inkasi qandaq boldi? ular qandaq inkas qayturdi?

A'ishe: men Instagram diki kishilerning qarshi élishigha érishtim. Bu yerde nurghun teshkilatlar bar iken. Ular bilen alaqe ornatqanliqimdin, ularning méni ilhamlandurghanliqidin xushal boldum. Men bundaq yaxshi pikirlerge érishimen dep kütmigen idim. Kishining könglini illitidighini shu boldiki bu ishqa köngül bölidighan ademlerning chiqqanliqi. Bundaq weqelerni dawamliq tepsilati bilen qoshup anglitip turghanda andin bu ishqa qiziqidighan, köngül bölidighanlarning téximu köp bolidighanliqini bayqidim, shunga men izchil dawamlashturdum. Men bundaq yaxshi inkasqa érishishimni oylimaptikenmen. Men kishilerni “U némishqa bu ishni qilidu? némishqa bu toghrida sözleydu?” dewatqandek hés qildim. Emma, némishqa sözlisem bolmighudek ?! menisiz tiyatirlarni, ré'alliqqa héch bir uyghun kelmes dramalarni sözleshke waqtingiz yetken yerde, némishqa irqiy qirghinchiliq heqqide sözliyelmeysiz? bu hazirqi insanlar arisida yüz bériwatqan ishlar! heqiqiy insanlarni qirghin qiliwatidu. Xewer dégen shundaq nersilerni öz ichige élishi kérek, mana buni xewer deymiz.

Erkin asiya radiyosi: Uyghur xelqi terepte turup söz qilghanliqingiz üchün xitay hökümitining öch élishidin endishe qilmidingizmu?

A'ishe: yaq, men ulardin qet'iy qorqmaymen. Gerche xitaylar Uyghurlar üchün awaz chiqarghanliki kishilerni jimiqturushqa tirishsimu ularning undaq qilalmasliqini ümid qilimen. Ularning shundaq qilishini tosushmu bizning yene bir qilishqa tégishlik ishimiz. Ularning barliq yalghan-yawidaq uchurlar bilen perdazlan'ghan heqiqiy epti-beshirisini échip tashlishimiz, heqiqetning néme boluwatqanliqini körsitip bérishimiz kérek.

Erkin asiya radiyosi: xelq'ara jem'iyetler yaki hökümet organlirining xitayni Uyghurlar mesilisige mes'ul qilish üchün qandaq heriketlerni qilghanliqini kördingiz?

A'ishe: men köp heriketlerni körmidim. Ötkenki bir yilda amérika, gollandiye we kanada hökümitining Uyghurlar üstidin élip bériliwatqan qirghinchiliqni irqiy qirghinchiliq dep atighanliqini anglap memnun boldum. Biraq méning ümid qilidighinim bula emes, barliq islam hemkarliq teshkilatliriningmu uni irqiy qirghinchiliq dep atishi, bolupmu özimizning musulman qérindashlirimizning béshigha bundaq bir éghir künler kéliwatqanda bu bekmu muhim idi. Rastini éytqanda, bu peqetla dini mesile bolupla qalmay, belki insaniyetning heq-hoquq mesilisi, bu dunyada yüz bermesliki kérek bolghan kishilik heq-hoquq depsendichiliki heqqide sözlesh mesilisi. Shunga men musulman döletlerning bu heqte éghiz échishini körüshni bekmu xalaymen. Men ularning iqtisadiy jehette xitay bilen baghlinip qalghanliqini chüshinimen, uning üstige xitay nahayiti sistémiliq halda hemmeylenni özige baghlap, hemmeylenni özige béqindi qiliwaldi. Shundaqtimu héch bolmighanda bireylenning gerche döletning rehbiri bolmisimu, kishilik hoquqqa chétishliq birer ademning bolsimu bu heqte sözliginini körüshni téximu xalaymen.

Erkin asiya radiyosi: hökümetler néme qilishi kérek hemde hökümetlerning birer tedbir qollinishigha heydekchilik qilish üchün némilerni qilishimiz lazim?

A'ishe: mejburiy emgekning yüz bériwatqanliqini étirap qildurush kérek. Xitaydin keltürülüwatqan mehsulatlar, kiyim-kéchekler we nersilerning hemmisining mejburiy emgekning mehsuli ikenlikini tonutushqa ehmiyet bérishimiz kérek, shundaq qilalisaq, Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerning emeliy ehwali we shara'itini téximu yorutup béreleymiz we bu arqiliq mesililerni omumiy jehettin otturigha élip chiqqili bolidu.

Erkin asiya radiyosi: Uyghurlar üchün aktipliq bilen sözlewatqiningzgha qanche uzun boldi?

A'ishe: men ötken yili 11-aydin bashlap sözlewatimen, uzun bolmidi. Méning bu sewiyege yétishim üchün bir az waqit ketti. Yeni néme ishlarning yüz bergenlikini téximu éniq chüshinish we bu toghriliq sözlishim üchün. Men sözleshni bashlighandin kéyin, méni héchnéme tosup qalalmidi. Shundaqla, men kéche-kündüz mesilining tereqqiyatini tetqiq qilip chüshen'gendin kiyin ularni otturigha chiqardim.

Erkin asiya radiyosi: hazirghiche qiliwatqan pa'aliyetliringizning netijisini kördingizmu? élip bériwatqan bu pa'aliyetliringizdin qandaq netijilerni kütisiz?

A'ishe: men özümning shexsiy élip barghan pa'aliyetlirimning biwasite netijisini körmidim, emma hemmimizning ortaq sözlewatqanliqining netijisini hés qilimen. Hemme teshkilatlarning … hazir men héchqandaq bir teshkilatning ezasi emes, teshkilatlar méni eza bolushqa teklip qilghan bolsimu, biraq bu teshkilatlarning ‍ezalirimu yéterlik, hemde özlirimu qaltis xizmetlerni qiliwatqandek hés qildim. Shunglashqa men bezi ishlarni özüm ayrim qilishni qarar qildim. Men ayrim qilghan ishlirimning netijisini körmidim, emma ötkenki bir yildiki ishlirimda körgen ilgirileshlirim nahayiti yaxshi. Kishiler mejburiy emgekning barliqini étirap qilishti, döletler uni irqiy qirghinchiliq dep atidi, uning üstige yene ichki ezalarni oghrilap sétish, we mejburiy tughmas qiliwétish qatarliq mesilining nurghun oxshimighan tereplirimu yorutup bérildi. Bu ilgirileshlerni körüsh méni heqiqeten xushal qildi. Mana bu méning birdinbir nishanim idi.

Erkin asiya radiyosi: bulardin bashqa siz yene néme qilalaysiz? hemde sizningche sizge oxshash pa'aliyetchiler xitayning wehshiyliklirini toxtitishqa mejburliyalamdu?

A'ishe: dunya ehlining bu mesile üstide sükütte turushi, méning hés qilishimche taratqular we nurghun ehwaldin xewerdar kishilerning awazini chiqarmighanliqi sewebidin bolghan. Hazir özimizning ijtima'iy alaqe supilirimiz bar boldi, shunga emdi uningdin paydilinip heqiqiy ehwalni otturigha chiqirishimiz lazim. Künde dégüdek toxtimay az-azdin uchur tarqitip tursaq, kishilerning kündin-kün'ge köridighini köpiyidu-de, bara-bara tesir peyda qilalaydu. Shunga bundaq qilishning qiliwatqan ishimizda muweppeqiyet qazinish we yaki xitaylarni tosush jehette munasiwiti zor dep qaraymen. Hemmeylenning bir niyet bir meqsette uyushup bu ishlargha xatime bérishini körüshni xalaymen. Shuninggha ishinimenki men arzu qilghinimning hemmisini körimen. Chünki men nurghun siyasiy pa'aliyetlerde bu mesile heqqide sözlewatqan oxshimighan teshkilatlar we kishilerni kördüm. Hemmeylenning bu qirghinchiliqni axirlashturushqa intayin ishench bilen qarap bir yerge jem bolup, uni toxtitishni emelge ashurghanliqini körüshni xalaymen.