'Yéngi ottura asiya gi'osiyasiti ' namliq kitab istanbulda neshr qilindi

Süret, bilgi kultür senet neshriyati teripidin istanbulda neshr qilinghan "yéngi ottura asiya giosiyasiti" namliq kitabning muqawa körünüshi.

Aptor kitabta ottura asiya döletlirining xitay, rusiye we amérika qatarliqlarning tesiri küchining otturisida qélishi shundaqla xitayning ajiz noqtiliri, Uyghurlar we ottura asiya xelqining til, din we kültür ‏- medeniyet birliki bir küni bularni bir ‏- birige birleshturidighanliqi, amérikining ottura asiyadiki küchini xitay özige tehdit dep bilidighanliqi heqqide tepsiliy toxtalghan.

Bu kitab asasliqi bir muqeddime, 6 bölüm we bir xatimidin terkip tapqan bolup, kitabning kirish sözide mundaq yézilghan:

"Ottura asiyada amérika küchlirining bolushigha qarshi turghan rusiye, amérika bilen hemkarlishish pikirini qoghdash bilen birge, ilgiri mewjut bolghan ikki dölet otturisidiki siyasi we iqtisadi munasiwetlerni küchlendürüp, birleshme bixeterlik kélishimining pa'aliyetlirini yéngilap bu rayondiki tesirini saqlap qélish üchün bek aktip halda bir siyaset yürgüzmekte. Yene bir tereptin xitay diplomatiye munasiwetlirimu xususen ottura asiyada tesiri küchlük bir weziyetke keldi. Xitay hakmiyiti 11 ‏- sintebir weqesidin ilgiri qurulghan munasiwetlirige tayinip, ottura asiyadiki qoshna döletler bilen ikki tereplime iqtisadi, siyasiy munasiwetlirini chongqurlashturush yolini tallidi. Yene bir tereptin, xitay da'iriliri amérikining imtiyazini tengpunglashturush meqsitide, shangxey hemkarliq teshkilatining rayondiki rolini yéngidin ilgiri sürüsh meqsitini ashkarilidi. Béyjing bilen moskwa rayonluq küchler otturisida bir tengpungluq yaritip, ottura asiyada amérikini yalghuz qoyush meqsitide rayonluq bir tosma qurup chiqish üchün bu teshkilatning pa'aliyetliri ichige, hindistan, pakistan we iranni qoshup kirgüzüshke kélishim qildi. Yene bir tereptin yéngi déhli, islam abad we téhran, enqere we tokyularmu ottura asiya jumhuriyetlirige qiziqishqa bashlidi. Bako, tiplis - jéyhan néfit turubisi liniyisining qurulushi kafkaziye néfit mehsulatlirining aq déngizgha qarap éqishida yéngi bir dewir peyda qildi. Buninggha parallil qilip, qazaqistan zéminining sherqini xitayning sherqiy türkistan rayonigha ulaydighan néfit turuba liniyisi qurulushi, kelgüsi üchün héch köz yumushqa bolmaydighan aqiwetlerni élip kélidighanliqi otturigha chiqti. Chünki énirgiye menbelirining yawru ‏- asiya qit'esining sherq teripige yünilinishige oxshash bir jeryan peyda qildi."

Kitabta yene, xitayning ottura asiyadiki tesiri we amérika bilen ottura asiyadiki riqabiti heqqide toxtilip mundaq yézilghan:
 
"Sowit ittipaqining parchilinishi bilen, rusiyining ottura asiyadiki sümürgüchilikige xatime bérildi we tarixtiki rus impiraturluqi bilen manju impiraturluqi otturisida bölünken zéminlargha diqqitimizni tartidu, rusiye özi ottura asiyadin chékindi. Emma xitay manju, ching xandanliqining impiriyalizimdin miras qalghan sherqiy türkistan'gha oxshash bir rayonni qol astida tutushni dawam qilmaqta. Bügün soghuq urush dewiride chiqmas kocha dep atalghan ottura asiya meydani bilen sherqiy türkistan rayoni, asiya we yawrupagha ötüshning köwruk we kéchish noqtisi bolghan tebi'iy alahidiliklirige ige. 1991 ‏- Yildin biri ottura asiya yéngidin küchlük xitayning tesir asitida qaldi. Amérika istratégiye bahalash zhurnilida élan qilin'ghan bir maqalide, ottura asiyadiki chong oyunning 21 ‏- esirde amérika bilen xitayni qarshilashturup qoyidighanliqi ilgiri sürülgen. Bu analiz, rayondiki hazirqi weziyetke qaraydighan bolsaq, köptürüwetkendek tuyulsimu diqqet qilishqa tégishlik noqta, on yildin az bir waqitta xitay heqiqeten ottura asiya sehniside muhim bir rol oynimaqta."

Kitabta yene, xitayning payda ‏- menpe'etliri we ajizliqliri heqqide toxtilip mundaq déyilgen:

"Sherqiy türkistanda xitayning üch tereplime payda ‏- menpe'eti bar. Asasliqi bixeterlik, soda ‏- tijaret we tebi'iy gazlarni yötkesh. Ottura asiyada xitay chégralirida yéngidin musteqil döletlerning otturigha chiqishi, xitayning rusiye bilen munasiwetli'irining ajiz ikenliki, xitay bilen chégrilinidighan, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan qatarliq ottura asiyadiki qoshnilirining ichidiki mexpiy Uyghur pa'aliyetchiliri, eng muhimi türk til ‏- medeniyetlirige ige Uyghurlarning mewjutluqi xitayni keng da'irilik Uyghur rayonining bixeterlikini qoghdashqa mejbur qilmaqta. Bu rayonning jughrapiyilik alahidilikining milliy puraqqa ige bolghanliqi ottura asiyada islami éqim we milletchi éqimlarning xitay tesiridin yoqiri ikenliki béyjing da'irlirini téximu qayghulandurmaqta. Xitay hakimiyiti, afghanistan, tajikistan yaki perghane wadisida yüz bergen weziyetlerning Uyghur rayonida yüz bérishidin qorqmaqta. Chünki sherqiy türkistandiki türk tilida sözlishidighan xelqler bilen chégrining qarshi teripidiki xelqlerning küchlük diniy, milliy, tarixiy we kültür munasiwetliri mewjut. Xitay, sherqiy türkistanda xitaygha qarshi heriket qilalaydighan Uyghur pa'aliyetchilerning ottura asiyada yaki afghanistanda arqa seplirining bolushidin endishe qilmaqta. Omumiy jehettin éyitqanda, ottura asiyada yüz bergen bir dawalghush shertsiz halda sherqi türkistan'gha tesir körsitidu. Bu heqte béyjing bu yéngi qoshniliri ichidiki yéngi weziyetlerni bek diqqet bilen küzitip kelmekte. 1990 ‏- Yildin buyan Uyghurlarni hujum nishanigha alghan ichki basturushlarning artishi oxshash halda xitay chégrilirining yéngidin sizilishigha oxshash sezgür bir mesile bes ‏- munazire qilinmaqta."

Kitabta yene mundaq yézilghan:

"Xitay, omumiy chüshenchiside, amérikining ottura asiyadiki tesir küchining artishining melum muddettin kéyin özige tehdit bolushidin endishe qilmaqta. Bu rayonda amérika istratégiyisi deslepte, rusiyini nishan qilghan bolsimu, washin'gitonning öz menpe'eti üchün xitaydin ayrilish üchün heriket qilidighan bezi az sanliq küchlerge yardem qilish éhtimalidin qayghulanmaqta. Démek béyjing da'iriliri üchün muhim bolghini, bu rayondiki istratégiyilik ajizliqining washin'giton teripidin qollinishining aldini élish. Xitay bu jehette, qoshnilirigha bu xil éhtimalliqning xitay üchün qobul qilinmaydighanliqini bildürüsh bilen birge, bu éhtimalliqqa cheklime qoyushni xalaydu. Her qandaq weziyette bölünüsh mesilisi heqqide béyjing qoshna döletlerge ishinip kelmekte. Démismu, ottura asiyadiki döletler Uyghurlarni qoghdash üchün küchlük xitaygha qarshi chiqishni xalimaydu. Uyghurlar ottura asiyadiki xelqlerning hésdashliqigha érishken bolsimu, ularning hökümetliri ulargha ishenmeydu. Eslide qazaqistan we qirghizistanda köp sanda Uyghur xelqi yashimaqta. Xitay Uyghur xelqini namrat qaldurush, bölgünchi küchlerni azaytishta eng muhim rol oynaydu dep qarimaqta we shu usulda siyaset yürgüzmekte."

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglighaysiler.