Türkiyide Uyghur izliri (3)

Süret, türkiyining qeyseri shehirining gherbiy shimalidin qiriq kilométr yiraqliqtiki 13 ming nopusqa ige bünyan nahiyisining samaghir yézisidiki samaghir sultan qebrisidin körünüshler bolup, qebre ichidiki tamgha ay yultuzluq kök bayraq sizilghan.

Biz 8 - ayning 22 - küni Uyghurlarning tarixiy izlirini izdep bünyan nahiyisining samaghir yézisigha kelduq. Samaghir yézisida eslide 457 nopus bar bolup, hazir 100 etrapida nopus qalghan. Bu yéza bir qarashqa urushta xarap bolghan tashlinip ketken yézigha oxshap ketsimu, yenila bu yerde yashawatqan insanlar bar iken.

Samaghir yézisidiki yashlar her xil sewebler tüpeylidin chong sheherlerge köchüp ketkechke yézida momay we bowaylarla qalghan. Yézigha kelginimizde hoylisida olturghan mustafa béyazit isimlik 70 yashliq bir kishini körduq. U kishi yénimizgha kélip "yézimizgha xosh kepsiler" dep bizni kütüwaldi.

RFA Photo / Erkin Tarim

Biz özimizning Uyghurluqini tonushturghandin kéyin "yézidiki gümbez heqqide melumat bérelemsiz?" dep sorighinimizda mustafa tagha bekmu söyündi we bizni bu yerdiki bir döngning üstige jaylashqan gümbezge bashlap mangdi. Biz gümbezge qarap mangghach uning bilen söhbet élip barduq.

-- Bu yézining ismi néme?

-- Samaghir yézisi.

-- Samaghir ismi nedin kelgen iken?

-- Bu yerde qebrisi bar bolghan abduraxman ghazi, melik ghazi bilen jeng qiliptu . Jengde abduraxman ghazi "salma qir" yeni "qoyup bermey öltür" dep buyruq bergen iken. Bu yézining ismi ene shu sözdin kelgen. Bu gümbez heqqide mustafa erarslan isimlik kishi kitab yazdi. Uning éytishiche bu gümbez türkistandin kelgen samaghir noyan isimlik bir qomandanning qebrisi iken. Yézimizdiki insanlar her da'im bu gümbezge kélip du'a qilishidu - dep jawab berdi boway.

Gümbezning ichide abduraxman ghazining qebrisi bar bolup, qebrining ayagh teripidiki tamgha ay yultuzluq kök bayraq sizilghan. Bu bayraqning qachan sizilghanliqini sorighinimizda, boway buning xéli uzun zamanlar ilgiri sizilghanliqini éytti.

Samaghir yézisini aylinip bolghandin kéyin mustafa béyazit tagha bizni öyige teklip qilip qizghin kütüwaldi. Mustafa béyazit taghining ayalimu xuddi Uyghur déhqanlirigha oxshashla bizge méhman dostluqini körsetti. Mustafa tagha bizning Uyghurliqimizni bilgendin kéyin hayajanlan'ghanliqidin ixtiyarsiz halda bizni quchaqlap baghrigha basti. U bizge: "men téléwizordin sherqiy türkistanda boluwatqanlarni körüp turuwatimen. Ötken yili 5 - iyulda xitaylar Uyghur qérindashlirimizni qiriwetti. Könglimiz bek yérim boldi. Xuda silerge yardem qilsun" dédi.

Men, dr. Nebijan tursun, xayrullah efendigil ependi, qeyseride tughulup chong bolghan abdulqadir tümtürk qatarliq kishiler bu tarixiy yézidin ayrilghan waqtimizda mustafa béyazit a'ilisi biz bilen xuddi öz perzenti bilen xushlashqandek xoshliship bizni yolgha sélip qoydi.

Türkiyide neshir qilin'ghan tarix kitablirida bu samaghir yézisining ismining 13 - esirde anatoliyini bashqurghan ilxanlar dölitining waliliridin samaghir noyanning ismidin kelgenliki yézilghan. Tarix kitablirida samaghir noyan heqqide töwendiki melumatlar bérilgen.

Mongghullar anatoliyini bashqurghan dewr ilxanlar dewri dep atilidu. Mongghullar anatoliyini türkiy qowmlardin bolghan waliylar arqiliq bashqurghan iken. Samaghir noyan 1265 - 1277 - yillirida abaqa xan teripidin ilxanlarning qomandanliq unwani bilen anatoliyige ewetilgen bir kishi iken.

Samaghir noyan 13 - esirde ilxanlar dölitige tewe qeyserining walisi bolup xizmet ötigen. Dangliq tarixchi proféssor doktor zeki welidi toghan, samaghir noyanning qara tatar qebilisidin kélip chiqqanliqi, yeni uning esli neslining mongghul ikenlikini yazghan.

Tarixchi proféssor doktor axmet témur bolsa samaghir noyanning türkistandin kelgen, türk neslidin kélip chiqqan jesur qehriman ikenlikini yazghan.

Proféssor doktor harun gün'gör ependi, "qeyseridiki muqeddes jaylar" mawzuluq maqaliside, samaghir yézisidiki abduraxman ghazi qebrisini, samaghir sultan qebrisi dep atighan. Shuning bilen tarixchilar arisida abduraxman ghazi qebrisining samaghir noyanning qebrisi ikenliki heqqidiki köz qarash üstünlükni igiligen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.