2011-Yilida Uyghurlargha munasiwetlik yüz bergen muhim weqeler (1)
2012.01.02

Uyghur élining ichide xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan siyasitige qarshi chong-kichik naraziliq bildürüsh heriketliri toxtimay yüz bérip turdi. Buning bilen birge, weten chet'ellerde Uyghur milliy dawasini qiliwatqan dunya Uyghur qurultiyi bashchiliqidiki teshkilatlar hemmisi dunya miqyasidiki pa'aliyetlirini téximu küchlük yosunda élip bérip, Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitining tonulushida belgilik netijilerni qolgha keltürdi. Biz töwende biz bu muhim weqelerni waqit tertipige asasen bir eslep öteyli.
2011-Yilining béshida yeni1-ayning 20-künidin 2-ayning 6-künigiche rabiye qadir xanim yawropadiki gollandiye, norwégiye, fransiye, bélgiye, shwétsiye, finlandiye, gérmaniye qatarliq 8 dölette ziyarette bolup, bu döletlerdiki Uyghurlar we Uyghur dawasigha köngül bölüwatqan herqaysi teshkilat-organlarning wekilliri bilen uchrashti. Rabiye qadir xanim bashchiliqidiki hey'et shwétsiye we finlandiyidiki ziyariti jeryanida bu döletlerning parlaméntlirini ziyaret qilip, bir qisim parlamént ezaliri bilen Uyghur mesilisi toghrisida pikir almashturdi.
Rabiye qadir xanim bu qétimqi yawropa ziyariti jeryanida bélgiyide “Ghayib bolush aldida turghan yipek yolidiki bostanliq-qeshqer” namliq muhim bir yighin'gha qatnashti. Uyghurlarning qedimiy shehiri qeshqer sheher restilirining buzghunchiliqqa uchrash mesilisi heqqide muzakiriler élip bérilghan bu yighin bélgiye paytexti bryusséldiki yawropa parlamént binasida échilghan bolup, bu yawropa parlaméntida qeshqer qedimiy sheher mesilisining tunji qétim resmiy yosunda tilgha élinishi bolup hésablinidu.
Arqidin, yeni 3-ayning 7-küni charshenbe küni, yawropa parlaménti jiddiy qararname maqullap, xitay hökümitidin qeshqer qedimiy shehirini qoghdashni resmiy telep qildi. Yawropa parlaméntidiki ezalarning mutleq köp qismining qoshulushi bilen maqullan'ghan qararnamige, xitay hökümitini qeshqerni chéqishni toxtitip, uni qoghdap qélishqa chaqirish, qeshqerni chéqishning munasiwetlik xelq'ara qanunlargha xilapliqi, yawropa komitétining xitay bilen bu mesilini sözlishishni telep qilishigha oxshash muhim mezmunlar kirgüzüldi. Qeshqer qedimi sheherning buzghunchiliqqa uchrash mesilisining yawropa parlaméntning resmiy kün tertipige élin'ghanliqini we yawropa parlaméntining bu mesilidiki éniq meydanini körsitip béridighan mezkur qararnamining maqullinishida wakaletsiz milletler teshkilati we dunya Uyghur qurultiyi muhim rol oynidi.
3-Ayning 18-küni 5-nöwetlik Uyghur siyasiy pa'aliyetchilirini terbiyilesh kursi awstraliyide ghelibilik ötküzüldi. Kursqa yétekchilik qilghan rabiye qadir xanim sidnéy, adilayd, kambirra sheherliride échilghan kurslargha yétekchilik qildi. Bu yerdiki Uyghur teshkilatliri bilen birlikte nurghun muhim pa'aliyetlerge ishtirak qildi. U awstraliyidiki pa'aliyiti jeryanida awstraliyidiki bir qisim kishilik hoquq organliri we parlamént ezaliri bilen uchriship, Uyghurlarning kishilik hoquqi, milliy, diniy kimlikining xeter ichide qalghanliqini tekitlep, awstraliye hökümitidin Uyghurlarning medeniyitini qoghdap qélish we kishilik hoquq weziyitige köngül bölüshke chaqiriq qildi.
3-Ayning 23-küni Uyghur rayon da'iriliri radi'omiz teripidin aral we yéngi'ériq weqesi dep xewer qilin'ghan 7 Uyghurgha ölüm jazasi bergenlikini jakarlidi. Nurmemet obulqasim, imin dawut, emet toxti qatarliq pida'iylardin teshkillen'gen bu kishiler 2010-yili ichide xitay hökümitining köchmen yötkesh siyasitige naraziliq bildürüsh üchün bir qatar heriketlerni élip barghan idi. Mezkur sotta, bu weqelerni qozghighan jem'iy 12 pida'iyning nurmemet obulqasim qatarliq 7 sige ölüm jazasi, qurban nur qatarliq 3 kishige kéchiktürme ölüm jazasi bérilip, emet qurban muddetsiz qamaq jazasigha we abdulla éli 20 yilliq qamaq jazasigha höküm qildi.
4-Ayning 17-küni qeshqerde bir Uyghur yash 6 xitayni pichaq bilen yarilandurghandin kéyin, saqchilar qorshap kelgende pichaq bilen özini boghuzlap öltürüwélish weqesi meydan'gha keldi. Xitay da'iriliri weqege alaqidar tepsilatlarni hemde bu yashning néme üchün bundaq bir heriket élip barghanliqi heqqide éniq uchur bermigen bolsimu, emma weqening rayondiki künsayin ötkürlishiwatqan milliy ziddiyet we xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan siyasitige naraziliq keypiyatidin kélip chiqqan bolushi mumkinliki ilgiri sürüldi.
Chet'ellerdiki Uyghur siyasiy herikitining yene bir muhim yighini bolghan “Dunya Uyghur aliy kéngishi” amérikining paytexti washinggtonda échildi. 2-Maydin 7-mayghiche dawam qilghan aliy kéngeshke 15 dölettin kelgen 150 tin oshuq wekil qatnashti. Mezkur aliy kéngesh 2009-yili ürümchi weqesi yüz bergendin kéyin échilghan tunji chong xelq'araliq yighin idi. Yighinning échilish murasimi amérika dölet mejlisi binasida ötküzüldi. Murasimda yighin'gha teklip qilin'ghan amérikiliq méhmanlar söz qildi. Démokratik awam palata ezasi jeymis mékgowrn, jumhuriyetchi awam palata ezasi frank wolf, amérika démokratiyini algha sürüsh fondi jem'iyitining re'isi karl girishmen qatarliqlar qatnashti we muhim söz qildi. Sherqiy türkistan aliy kéngishining muzakire yighinliri wirjiniya shtatidiki méhmanxanida élip bérildi. 5 Kün sürgen muzakiriler dawamida wekiller 4 guruppa boyiche muzakire élip bérip 7 maddiliq bir qararnamini maqullap chiqti. Aliy kéngesh 7-may künidiki yépilish murasimi bilen ghelibilik ayaghlashti.
5-Ayning 31-küni, xitay da'iriliri qazaqistanda bir yildin artuq panahlinip yatqan ershidin isra'ilni qayturup eketti. 38 Yashliq ershidin isra'il 5-iyul ürümchi weqeside xitay saqchiliri teripidin tutqun qilinip, türmide urup öltürülgen shöhret tursun weqesini dunya metbu'atlirigha ashkarilighanliqi üchün ili da'irilirining izdesh obiktigha aylan'ghan. Shunga u 2009-yili 24-séntebir küni qazaqistan'gha qéchip chiqqan. U qazaqistan'gha qéchip chiqqandin kéyin b d t musapirlar ishxanisidin panahliq tiligen we 2010-yili martta iltimasi qobul qilinip, aprélda shwétsiyige teqsim qilin'ghan bolsimu, qazaqistan da'iriliri uning shwétsiyide panahlinish yollirini tosup, uni türmige solighan. Dunya Uyghur qurultiyi we bir qisim kishilik hoquq organliri ershidin isra'ilni qutquzushqa nurghun küch chiqarghan bolsimu, emma qazaqistan hökümiti yenila uni xitaygha qayturup berdi. Eyni waqitta qazaqistanning bu qilmishi Uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghidi. Chet'ellerdiki Uyghurlar öz döletliridiki qazaqistan elchixaniliri aldida naraziliq namayishliri uyushturdi. Erkinlik sariyi, xitay kishilik hoquq jem'iyiti qatarliq organlar bayanat élan qilip, qazaqistanning bu qilmishini eyibilidi. Ula öz bayanlirida, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilatining ezasi we musapirlarni qoghdash qanunigha qol qoyghan qazaqistanning bu qilmishining qobul qilghusiz bir heriketlikini bildürdi. Ershidin isra'ilning aqiwiti hélihem kishilik hoquq organlirining muhim közitish obyékti bolup turmaqta.
7-Ayda Uyghur élining ichide arqa-arqilap ikki chong weqe meydan'gha keldi. Bularning biri, xoten nawagh saqchixanisi weqesi. 7-Ayning 18-küni bir qisim Uyghurlar nawagh saqchixanisigha hujum qildi.Xitay da'iriliri ashkarilighan melumatlirida, hujumda ikki saqchini öz ichige alghan 4 kishining ölgenlikini, hujumchilardin 14 kishining étip öltürülgenlikini xewer qildi. Melum bolushiche, eyni waqitta hujumchilar nawagh saqchixanisigha basturup kirgendin kéyin ögzige chiqip, xitayning besh yultuzluq bayriqini élip tashlap, uning ornigha ay yultuzluq kök bayraq taqighan. Xitay da'iriliri weqeni térrorluq weqesi dep atidi, emma chet'ellerdiki Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchiliri buning térror weqesi bilen munasiwetlik ikenlikini ret qilip, buning xitay hökümitining bésim siyasitining netijisi ikenlikini, xitay hökümitining orgi'ini bolghan saqchixanigha hujum qilishini térrorluq déyishke bolmaydighanliqini bildürdi. Eyni waqitta radi'omizgha uchur bergen yerlik xelq dunya Uyghur qurultiyining dégenlirini rastqa chiqarghan idi. Xoten shehiridin ziyaritimizni qobul qilghan Uyghurlarning bildürüshiche, xoten yerlik hökümet da'irilirining Uyghurlargha qaratqan türlük diniy cheklimiliri, xoten sheher ichide olturaqlashqan Uyghurlarning öylirining mejburiy chéqilip, bina öylerge köchürülüshi, ata-bowilirining mazarlirini yötkeshke mejburlinip, zeretgahliqlarning xitay shirketlirige sétip bérilishi, yüzini yapqan ayallarning yüzi hökümet belgiligen kadirlar teripidin mejburiy échiwéitilishige oxshash bir qatar siyasetlerni yürgüzüp, xoten xelqide qattiq naraziliq peyda qilghan.
Arqidinla, yeni 7-ayning 31-30 künliri qeshqerde yéngi bazar weqesi meydan'gha keldi. Buning biri, qeshqerdiki güzel yémeklikler kochisi yol éghizida 7-ayning 30-küni kech sa'et 11:45 minut ötkende ablikim hesen we urayim memet qatarliq ikki Uyghur bir yük aptomobilining xitay shopurini boghuzlap tashlap, aptomobil bilen kochigha bésip kirip, alte ademni bésip öltürgen, andin aptomobildin chüshüp pichaq bilen 28 ademni yarilandurghan. Urayim memet neq meydanda xitaylar teripidin öltürülgen, ablikim hesen qolgha élin'ghan. 31-Iyul küni bolsa chüshtin kéyin sa'et 4 yérim etrapida qeshqer sheher merkizide bomba partlap, bir saqchini öz ichge alghan üch adem ölgen we üch adem yarilan'ghan. Yene shu küni, chüshtin kéyin 5 etrapida sheher merkizide bir Uyghur üch xitayni boghuzlap tashlighan. Ölgüchining biri saqchi emeldari. Saqchilar qatilni tutush üchün heriket qiliwatqanda Uyghurlar bilen saqchilar arisida qanliq toqunush yüz bergen. Toqunushta jinayet gumandari dep qaralghan töt Uyghur saqchilar teripidin neq meydanda öltürülgen. Yene 4 Uyghur qolgha élin'ghan. 29 Yashliq memet'éli tiliwaldi bilen 34 yashliq tursun hesen qéchip ketken bolsimu, emma kéyin bular xitay saqchi da'iriliri teripidin qonaqliqta qorshaw astigha élinip, neq meydanda étip tashlandi.
Séntebirning 13-küni xoten we qeshqer wilayetlik ottura sot mehkimiliri xoten nawagh saqchixanisi we qeshqer yéngi bazar weqesi heqqide qolgha élin'ghanlar üstide höküm élan qilip, pida'iylardin 4 nepirini ölüm jazasigha, 2 nepirini 19 yilliqtin qamaq jazasigha buyrudi. Uyghur aptonom rayon da'iriliri ikki weqeni éghir térrorluq weqesi dep bahalidi. Emma dunya Uyghur qurultiyining rehbiri rabiye qadir xanim bu heqtiki bayanatida, bundaq bir siyaset yürgüzüwatqan xitay hökümitining özi uchrighan qarshiliq heriketlirini térrorluq déyishke heqqi yoqluqini, özlirining xitay hökümitini Uyghurlarni zorawanliqqa mejburlimasliq heqqide nurghun qétim agahlandurush bergenlikini eskertti. Her ikkila weqe xelq'ara axbaratlarda zor inkas yaratti.