Béyjingdiki xitay adwokatlar 'shinjang' da'irilirining '5 ‏- iyul weqesi'ge qatnashqan Uyghurlarni bir terep qilish usulini tenqid qildi

2009 ‏- Yili 12 - öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, süret, shu 7 uyghurning biri, ölümge höküm qilinghanlarning qataridiki adil rozi isimlik uyghur yashning sot üstidiki süriti.

Bu munasiwet bilen béyjingliq bir guruppa adwokat washin'gton'gha kélip, xitayda diniy erkinlik we qanunning roli toghrisida doklat berdi shundaqla xitayning "5‏ - iyul weqesi"ge qatnashqan Uyghurlarni bir terep qilish usulining xitay qanunidiki belgilimilerge xilap ikenlikini ilgiri sürdi.

Béyjingdiki kishilik hoquq adwokatlirini asas qilip teshkillen'gen bir guruppa kespiy ziyaliy charshenbe küni amérika döletlik axbarat kulubida muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzüp, xitayda diniy erkinlik we qanunning roligha da'ir mesililerdiki pikirini otturigha qoydi we prézidént obamaning 11 ‏- aydiki xitay ziyaritide kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushini telep qildi.

Mezkur pa'aliyetni amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti uyushturghan bolup, guruppa ezalirining arisida jang key, li fangping we jyen tyenyunggha oxshash Uyghurlarning diniy erkinlik dawasigha arilashqan yaki Uyghur weziyitige diqqet qilidighan adwukatlar bar idi.

Yighinda 6 kishi'ilik guruppa terkipidiki béyjing yijya qanun mulazimet shirkitining xadimi, türmidiki qeshqerlik Uyghur xristyan muriti alim himit we osman iminlarning adwokati jang key söz qilip, xitayda adwokatlarning mehbuslargha wekillik qilish we ularni aqlash hoquqi éghir dexli teruzgha uchraydighanliqini, da'irilerning sezgür dilolarda adwokatlargha tehdit salidighanliqini bildürdi. Jang key, junggo" edliye séstimisi da'im bu türlük dilolargha yoluqqanda diloni aqlishingizgha yol qoymaydu yaki dilo turghuzsimu sot achmay turuwalidu we yaki sot achsimu höküm élan qilmay turuwalidu. Bezide adwokatlar tehditke uchraydu" dep körsetti.

Jang key, bu türdiki weqelerning tipik misali Uyghur xristyan muriti alim himitning dilosi ikenlikini, da'irilerning uni yaki sotlimay we yaki höküm élan qilmay tutup turuwatqanliqini bildürdi.

Washin'gtondiki bu pa'aliyet amérika prézidénti barak obama kéler ayning otturilirida xitayni ziyaret qilidighan, kishilik hoquqni qoghdighuchi teshkilatlar obamani xitay bilen iqtisad, énirgiye we kélimat mesilisini süzlishipla qalmay, kishilik hoquqni, asasi erkinlik mesilisini sözlishishke chaqiriwatqan mezgilde ötküzülgen idi.

Yighinda béyjingdiki kishilik hoquq adwokati li fangping, xitay edliye tarmaqlirining diniy mesililerge dölet bixeterlik nuqti neziride mu'amile qilidighanliqini, adwokatlarning bu türdiki dilolarda roli yoqluqini tenqid qildi. U mundaq deydu": adettiki ehwallarda yerlik hökümetler dilo béjirgende diniy mesilige da'ir dilolarni dölet bixeterlik nuqti nezirini chiqish qilip, bir terep qilidu. Normalda j x da'irilirining dölet bixeterlik organi, dölet amanliqini qoghdash etriti yaki xurapi dinlargha qarshi turush etriti dégen organlar bir terep qilidu. ‏Junggo hökümiti yene bu türlük dilolarda qanun sahesi we adwokatlargha siyasi sezgürlükni teshebbus qilidu....Bu ehwalda adwokatlarning xizmiti tesirge uchraydu, köp ehwallarda adwokatlarning héchqandaq roli bolmaydu."

Amérika döletlik axbarat kulubidiki yighin'gha qatnashqan 6 kishilik guruppidiki zatlarning yene biri, béyjingdiki yer shari qanun mulazimet ornining adwokati jyen tyenyungdur. U, 2008 ‏- yili 3 ‏- aydiki namayishqa qatnashqan tibetlik lamalarning kishilik, diniy erkinlik hoquqigha a'it dilosini qobul qilip, ularni aqlash bilen tonulghan idi. Jyen tyenyung yighinda muxbirimizning ürümchi weqesige da'ir so'allirigha jawab bérip, "shinjang" da'irilirining yéqinda atalmish "5 ‏- iyuldiki weqege qatnashqan Uyghurlar"ni sot qilish usuli xitay qanunidiki belgilimilerge xilap ikenlikini bildürdi.

U, ürümchidiki "sotning qanuni resmiyitidiki saqlan'ghan mesililerde qanun sahesidikilerning köz qarishi oxshash. Bu kishiler junggo qanunidiki belgilimige asasen xalighan adwokatni teklip qilalidimu ? bizge shinjang adwokatlar jem'iyitining adwokatlargha bu kishilerni bir tutash hawale qilghanliqigha da'ir xewerler keldi. Bu nahayiti exmiqaniliqtur... Béyjing edliye idarisi bolsa ürümchi weqesige a'it dilolarni qobul qilghan adwokatlarning diloni testiqlitishini telep qilidighan uqturush chiqardi. Bu adwokatlarning kespiy hoquqigha qanunsiz arilishish bolupla qalmay, eyiblen'güchilerning adwokat teklip qilish hoquqigha tajawuz qilghanliqtur. Shunga nurghun kishiler ürümchidiki sotta yüz bergen adaletsizlik we qanunsizliqni tonup yetti" dep körsetti.

Xitay hökümiti "5 ‏- iyul weqesi"ni chet'eldiki atalmish "bölgünchi" küchlerning peyda qilghanliqini ilgiri sürüp, tigh uchini Uyghur rehbiri, dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanimgha qaratqan idi. Lékin jyen tyenyung béyjing da'irilirining bu eyiblishining put tirep turalmaydighanliqini eskertip, béyjing hökümitini weqeni bashqilarning üstige artishning ornigha weqening kélip chiqish sewebi üstide izdinishi kérek idi, dep qaraydighanliqini bildürdi. U mundaq deydu": lékin biz bilimiz, junggo hökümitining adetlen'gen bir mijezi bar. Birer weqe yüz berse da'im mes'uliyetni bashqilargha artidu. U da'im mes'uliyetni artqini bolidighan sewebni tépip, üzining mes'uliyiti yoqluqini ipadileshke tirishidu. Bu yaxshi xa'ish emes. Eger hökümet mes'uliyetkar bolsa weqe yüz bergendin kéyin uning sewebini tépip chiqqan, bashqurushtiki xataliqini tüzetken bolatti. Mes'uliyetni melum bir teshkilat yaki shexske artmaytti."

Xitay hökümiti yéqinda "5 ‏- iyul weqesi" qatniship, atalmish"jinayet" sadir qilghanliqini ilgiri sürgen Uyghurlarni üzlüksiz sotlaydighanliqini bildürgen. Xitayning bu herikiti chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining shiddetlik tenqidige uchrap, ular sotning adaletsiz élip bériliwatqanliqini, Uyghurlarni bir tereplimilik jazalash, rayondiki milliy ziddiyetni ilgiriligen halda ötkürleshtüridighanliqini agahlandurghan idi.

Béyjingdiki kishilik hoquq adwukati jang key yighin arisida ziyaritimizni qobul qilip, xitay edliye séstimisidiki adaletsizlikke xatime bérishning yoli sotning terepsiz we musteqilliqidur, dep qaraydighanliqini bildürdi. U, junggo edliye séstimisida "jiddiy hel qilishqa tégishlik nigizlik mesile edliyening musteqilliqidur. Edliye musteqil bolmisa, u hökümetke tewe bolsa, uning toghra höküm chiqirishi, mes'uliyitini ada qilishi imkansiz. Junggoda edliye siyasiy qanun komitétining bashqurushida bolup, terepsiz emes. Edliye musteqil emes dégenlik, u özining wezipisini terepsiz atquralmaydu dégenliktur," dep körsetti.

Amérika döletlik axbarat kulubidiki yighin'gha jang key, li fangping we jyen tyenyunglar qatnashqanning sirtida yene, béyjingdiki kishilik hoquq adwokati we pa'aliyetchisi dey jinbo shundaqla saw ji we wang gu'angzilar qatnashqan. Adwokatlar yighinda prézidént obama kéler ay xitayni ziyaret qilghanda diniy erkinlik, qanunning roli we kishilik hoquqni xitay rehberlirining aldigha qoyushi kérek, dep qaraydighanliqini bildürdi.