Хотән яңқаллисидин келип чиққан маҗира вә хитайниң миллий сиясити

Тиҗарәтчи-херидар арисидики адәттики бир дәталаштин хитайдики аз санлиқ милләтләр сияситиниң мәғлубийитиниң бир үлгисигә айланған бу вәқә, һазир вейбодики әң қизиқ темиларниң бири болуп, бу һәқтики мулаһизиләр чәтәл ахбаратлириғичә улашти. Ундақта, бир кечидә хотәнниң яңқаллисиниң даңқини ашурған һәм охшаш вақитта милләтләр сиясити үстидә қизғин муназирә қозғиған бу вәқәниң тәпсилати вә у һәқтики инкаслар немиләр?

Йөйән шәһәрлик сақчи идариси вейбо тор бетидики сәһиписи арқилиқ уйғур тиҗарәтчиләр билән хитайлар арисида келип чиққан юқиридики бу тоқунушни хәвәр қилған болуп, униңда ейтилишичә, яңақ меғизи сетиватқан бир уйғур тиҗарәтчи билән лин фамилилик бир хитай херидар бир-бириниң тилини чүшәнмигәнликтин келип чиққан уқушмаслиқтин такаллишип қалған. Бу иккийлән ахири берип, бир-бирини иттиришкән. Буниңға әтраптики башқа уйғур тиҗарәтчиләр вә хитайларниң арилишиши билән, вәқә зорийип икки тәрәп арисидики коллектип соқушқа айлинип кәткән. Вәқәдә икки киши йеник яриланған, 160 миң йүән қиммитидики яңқалла зиян болған.

Бу хәвәр вейбо тори арқилиқ җәмийәткә ашкариланғандин кейин, вейбо тордашлири арисида күчлүк муназирә пәйда қилип, хитайниң миллий сияситиниң начарлиқиға берип тақашқан. Уларниң қаришичә, бу вәқә хитай һөкүмитиниң аз санлиқ милләтләргә қаратқан сияситиниң бир намайәндиси болуп, хитайниң аз санлиқ милләтләр сиясити болса хитайдики етник тоқунушниң йилтизи икән. Хош, ундақта бу тордашлар қайси нуқтидин чиқип туруп, хитай һөкүмитиниң аз санлиқ милләтләр сияситини тәнқид қиливатиду. Муназиләргә қарайдиған болсақ, хитай тор қолланғучилириниң бундақ бир йәкүнгә келишидики чиқиш нуқтиси ойлиғандин пәрқлиқ болуп, улар һөкүмәтни аз санлиқ милләтләргә бәкла кәң қоллуқ қилип, алаһидә имтияз бериватиду, пүтүн бу зиддийәтләр шуниңдин келип чиқиватиду, дәп қарайдикән. Улар бу яңқалла үчүн 160 миң йүән төләм берилишини етибар бериш сияситиниң типик үлгиси, дегән болуп, уларниң қаришичә, йөйән шәһири сақчилири вәқәниң миллий тоқунушқа айлинип кетишиниң алдини елиш үчүнла уйғурларни алдап-силап, пәпиләп, әмәлийәттә унчилик пулға яримайдиған яңқаллиға 160 миң йүән төләм бәргәнмиш. Муназириләрдә бәзи тор қолланғучилири техи яңқаллиниң 160 миң йүәнгә яриғанлиқини мәсхирә қилип “160 миң йүәнгә бейҗиңда бир кичик өй келиду. Бундин кейин алтун алғанниң орниға, яңқалла елип сақлап қояйли” десә, йәнә бәзилири “бундин кейин өйләнмәкчи болсақ, қизниң өйигә башқа тойлуқ көтүрүп киргүчә яңқалла көтүрүп керәйли” дегән. Бәзи тордашлар йәнә техи уйғур яңқалла сатқучилирини явайи, йенида пичақ көтүрүп адәм қорқутиду, җазанихор дейишкән. Уларниң қаришичә, аз санлиқ милләтләр төвән номур билән алий мәктәпкә кирәләйдикән, бирдин артуқ бала алалайдикән, җинайәт ишлисә, хитайлардин аз җаза алидикән, вәһаказа дегәндәк алаһидә имтиязлардин бәһримән болидикән. Мана мушу пәрқлиқ муамилә хитай җәмийитидә бөлүнүшни кәлтүрүп чиқирип, миллий зиддийәткә йол ечип бериветипту.

Юқиридики бу хитай тор қолланғучилириниң мулаһизилиригә, чәтәлләрдики сиясий көзәткүчиләр пүтүнләй қарши болуп, уларниң ейтишичә, хитайниң аз санлиқ милләтләргә йолға қоюватқан аталмиш етибар бериш сияситини пәқәтла бир ниқаб вә уйғурларниң бундақ имтиязларға еһтияҗи йоқ. Мәзкур вәқәни интернеттин йеқиндин тәқиб қилип келиватқан америкидики сиясий көзәткүчиләрдин илшат һәсән әпәнди шу көз қарашни яқилиғучиларниң биридур.

Хотән яңқаллисиға төләнгән 160 миң йүән пулдин келип чиққан бу муназирә дүшәнбә күни вейбо тор бетидә елан қилинғандин бери һазирғичә 2 йерим милйон киши тәрипидин көрүлгән болуп, мәзкур вәқә һазир вейбодики әң қизиқ темиларниң бири айланди. Хитайдики етник зиддийәтни йорутуп бәргән бу вәқә чәтәл ахбаратлиридиму орун алди. Америкида чиқидиған христиан илмий көзәткүчилики гезити вәқәни “йемәкликтин келип чиққан уруш хитай муназирә сәһиписини қизитивәтти” дегән темида мәхсус хәвәр қилди. Инглизчә христиан сайәнс монитор дәп атилидиған бу гезит мулаһизисидә, хитай тордашлириниң хитайдики аз санлиқ милләтләр вә чәтәлликләрниң әксичә, өзлирини аз санлиқ милләтләр сиясиитиниң қурбанлири, дәп қарайдиғанлиқидәк қизиқарлиқ бир нуқтини тәкитләп, буни хитайниң аз санлиқ милләтләр сияситини көптүрүп тәшвиқ қилиши, һәқиқәтни йошуруп, уни чирайлиқ қәғәз билән орап хәлққә сунушиниң ақивити, дәп баян қилған. Христиан сайәнс монитор хитайниң миллий сиясиитини хуласиләп: “хитайниң аз санлиқ милләтләр сияситиниң маһийитини һечнәрсә 2008-йилидики олимпик тәнһәрикәт йиғининиң ечилиш мурасимидәк яхши ипадиләп берәлмәйду. Мурасимда хитай өзидә 56 милләт барлиқини пәхир билән намаян қилип, һәр хил миллийчә кийим кийгән кишиләрни параттин мәғрур һалда өткүзди. Әмма уларниң һечқайсииси шу милләтниң өзи әмәс, улар пәқәт миллийчә кийимләрни кийивалған хитай артислар иди” дегән.

Илшат һәсән әпәнди хитай һөкүмитиниң уйғур, тибәтләргә охшаш милләтләргә аталмиш етибар беришниң орниға, уларға өз кимлики, өз ирадиси бойичә яшаш һоқуқи бәргәндила андин мәсилиниң һәл болидиғанлиқини билдүрди.

Мәркизи милләтләр университетиниң профессори илһам тохти әпәнди бүгүн вәқә һәққидики көз қаришини тивиттир тори арқилиқ ортақлашқан. У 11-июл вәқәсидин кейин хитайдики ахбаратларда уйғурларниң җинайи қилмишлири һәққидики хәвәрләрниң көрүнәрлик һалда ешип, вәқәләрниң һәддидин зиядә көптүрүлүп, уйғурларни қорқунчлуқ қилип көрситидиған әһвалларниң кеңиийп кәткәнликини әскәртип “бәзи ахбаратлар вә бәзи кишиләр мушундақ қилиш арқилиқ зади қандақ бир сиясий мәқсәткә йәтмәкчи?” дәп соал қойған. У юқиридики вәқә һәққидики мулаһизиләрдә, уйғур тиҗарәтчиләрниң җүмлидин уйғурларниң образиниң қаттиқ зедиләнгәнликини билдүрүп, бундақ ишлар уйғур-хитай икки милләт арисидики һаңни техиму чоңқурлаштуруветиду, дегән.