Amérika birleshme agéntliqi: “Xitaygha bolghan naraziliq Uyghurlarni süriye urushigha bashlap kirdi” (2)
2017.12.27

Biz aldinqi anglitishimizda amérika birleshme agéntliqida élan qilin'ghan “Xitaygha bolghan naraziliq Uyghurlarni süriye urushigha bashlap kirdi” mawzuluq xewer maqalisining deslepki bö likini silerge tonushturup ötken iduq. Süriyediki qoralliq guruppilar bilen birlikte urushqa qatnashqan bir qisim Uyghurlarni ziyaret qilish netijiside yézilghan bu xewer maqalisi élan qilin'ghandin kéyin küchlük tesir qozghighan idi. Töwende muxbirimiz irade silerge bu maqalidiki mezmunlar heqqide dawamliq melumat béridu.
Hörmetlik radiyo anglighuchilar, amérika birleshme agéntliqi muxbiri gérriy shéxning süriyede urushqa qatnashqan Uyghurlarni ziyaret qilip, bu Uyghurlar yurtidin ayrilghandin kéyin qandaq bolup nechche ming kilométér uzaqliqtiki süriyege bérip qalghanliqidek jeryanlarni bayan qilghan. U, bu Uyghurlarning hemmisining öz yurtida xitay hökümitining zulumidin yashashqa amali qalmighanliqtin yurtlirini terk étip, chet'ellerge qéchishqa mejbur bolghanliqini 2009-yilidiki ürümchi namayishigha qatnashqanliq gumani bilen tutqun qilinip, qiyin-qistaqqa élin'ghan elining hékayisi arqiliq bayan qilghan idi. U bu heqte mundaq deydu: “Elining süriyege bérip qélish sewebi birleshme agéntliqimiz türkiyede sözleshken bashqa Uyghurlarningki bilen oxshash. Yeni ularmu qoralliq guruppilargha xitay hökümitige bolghan öchmenliki we musteqil bir Uyghur döliti qurush arzusi bilen qatnashqan iken. Ularning köpinchisining bashqa döletlerdikidek jihadni meqset qilghan siyasiy islamdin xewiri yoq iken. Ularning héchqaysisi xitayning ichide bu qoralliq guruppilargha adem qobul qilidighanlar bilen tonushmighan iken. Emma ular xitay chégrisidin ayrilishigha ehwalda özgirish yüz bergen. Bu Uyghur panahlan'ghuchilar sherqiy jenubiy asiyadiki yer asti tömür yollirini boylap qéchip yürgende, ularni bir guruppa qoralliqlar kütüwalghan. Ularning qosuqini toyghuzup, turidighan jay bergen we elwette özlirining radikal idiyelirinimu singdürgen. Bu panahlan'ghuchi Uyghurlar türkiyege yétip kelgende bolsa istanbulning asasliq köchmenler olturaqlashqan zeytunburnu we sefaköy rayonlirida ochuq-ashkare yürüp süriyediki urushqa adem qobul qilidighanlar teripidin oriwélin'ghan”.
Muxbirning éytishiche, xitay we süriye da'iriliri 5000 neper etrapida Uyghurning süriyege barghanliqini ilgiri süridiken. Emma u yerde turup kelgen Uyghurlar we bezi süriye emeldarlirining bildürüshiche, bu Uyghurlarning nurghunliri qaytip kétip, bir qanche yüz Uyghur islam döliti teshkilati qarmiqida urush qilghan iken. Muxbir bu heqte “Site” deydighan istixbarat közitish orginining bashliqi rita ketzni ziyaret qilghan. U birleshme agéntliqigha qilghan sözide: “Bu Uyghurlar xitay chégriliridin qéchip chiqishigha qoralliq guruppilar xitay hökümitining musulmanlargha qiliwatqan mu'amilisini kozur qilip turup, ularni özige jelp qildi, mesilen, islam döliti teshkilatining radi'o programmiliri we zhurnallirini qerellik halda Uyghur tilida neshir qilishqa, türkistan islam partiyesimu heptide bir dégüdek widiyo tarqitishqa bashlidi” dégen.
Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat ependi sözide, bu Uyghurlar türkiyege yétip kelgendin kéyin, ularning kéyinki turmushlirini orunlashturush xizmetliri yéterlik bolmay qalghanliqini, qoralliq guruppilarning mana bu yochuqtin paydilinip ketkenlikini bildürdi.
Muxbir ziyaret qilghan Uyghurlardin ikki nepiri özlirining süriyediki mezgilde türkiyediki “Insaniy yardem wexpi” namliq teshkilat teripidin ewetilgen tamaqlarni yégenlikini, bu tamaqlarning Uyghur we özbéklerni nezerde tutqan halda “Türkistanliqlar” üchün dep markilan'ghanliqini éytqan. Emma insaniy yardem wexpi teshkilati bayanatchisi mustafa özbék yuqiridiki ehwalni inkar qilghan. Ular özlirining bu tamaqlarni qoralliq guruppilargha emes, süriye chégrisidiki awam puqra üchün ewetkenlikini bildürgen.
Birleshme agéntliqining xewiride bayan qilinishiche, Uyghurlar türkiyening gazi'antep we xatay qatarliq ölkiliri arqiliq besher esedning eng muhim qorghanliridin bolghan latakiye rayoni chégrisidiki jisr el shughurgha yétip barghandin kéyin, elige oxshash a'ilisi bilen kelgenler urushta weyran bolghan mehellilerdiki bir qewetlik kések öylerde turghan. U yerde 150 tek a'ile bar iken. Téxi öylenmigen erler hemmisi birlikte yoghan bir bina öyde turghan. Erler 3 ay muddet boyiche sowét aptomatlarni, mürige qoyup bomba atidighan bomba atquchlarni ishlitishni, beden meshiqi we xerite sizishni ögen'gen. Köpinchisi yétim bolghan 12-13 yashlardiki oghul balilar bolsa, hemmisi bashqa bir lagérgha din dersi we beden meshiqi terbiyes körüsh üchün ewetilidiken.
En'gliyediki “Ottura sherq munbiri” ning tetqiqatchisi jawad al tamimi süriyediki Uyghurlarnimu öz ichige alghan nurghun jihadchilarni nahayiti keng da'iride ziyaret qilghan kishi bolup, u birleshme agéntliqi muxbirining ziyaritini qobul qilghanda süriyediki Uyghurlarning öz rayonlirini nahayiti yumshaq qolluq bilen bashqurush bilen tonulidighanliqini, jümlidin ularning el-qa'idige baghliq “Hayat tahrir el-sham” qatarliq bashqa guruppilarning eksiche sheriyet sistémisini ishletmeydighanliqini bildürgen. Muxbir xewiride mundaq dep bayan qilghan: “Yashqa chongraq Uyghurlar kechte yashlar bilen bir arigha jem bolup, siyaset we tarix üstide munazirilishidiken. Musteqil bir dölet qurup chiqishni ümid qilip, isra'iliye dölitining qurup chiqilish tarixi yeni ziyonizimni öginidiken. Eli manga, ‛biz yehudiylarning qandaq qilip dölet qurup chiqqanliqini ögenduq. Ularning beziliri urush qiptu, beziliri pul bilen teminleptu. Emma bizning undaq qilghudek küchlük asasimiz yoq‚ dédi. Ularning arisida erebche sözliyeleydighanlardin peqet birqanchisila bar iken, yerlikler bilenmu arilashmaydiken. Shunga bezi erebler bulargha chaqchaq qilip, bu jayning ismini ‛sherqiy türkistan‚ dégen'ge yéqinraq qilip ‛shughuristan‚ dep özgertiwéteyli, deydiken. Biraq Uyghurlar buninggha qarshi chiqidiken. Eli we uning sepdashliri ereblerge ‛bu bizning wetinimiz emes. Bizge özimizning wetini kérek, silerningki bizge kérek emes‚ dep jawab béridiken”.
Amérikidiki “Béyjing bahari” zhurnili tehriri xuping ependi radi'omizgha qilghan sözide, Uyghurlarning bundaq küchlük musteqilliq éngigha ige bolushidiki sewebni Uyghurlarning ilgiri musteqil dölet qurghan bolushi we héchqachan özining xitay dölitining bir ezasi süpitide körmeslikke munasiwetlik, dep körsetti. U mundaq dédi: “Nurghun Uyghurlar millet bolush süpiti bilen, milliy medeniyet jehettin xitaylardin intayin perqliq. Nurghun Uyghurlarning xitay dölitini, xitay kimlikini qobul qilmaydu. Xitaylarmu u yerni ‛shinjang‚ dep atishining özila bu zéminning eslidila xitaygha tewe emeslikini körsitip turmamdu?. Mana mushundaq ikki millet arisidiki milliy we tarixiy sewebler tüpeylidin Uyghur-xitay millitining munasiwiti ezeldin yaxshi bolmighan. Uning üstige xitay hökümitining démokratiye, erkinlik deydighan bir ortaq qimmet qarishimu yoq. Eksiche, xitay hökümiti hazir hedep chong xitaychiliqni teshebbus qiliwatidu. Undaq iken, Uyghurlar elwette xitay dölitining hökümranliqini qobul qilmaydu-de”
Uyghurlarning musteqil dölet qurush arzusi birleshme agéntliqining maqalisidimu rozi memet isimlik birining bayanliri arqiliq yorutup bérilgen. Muxbir gérriy shéx mundaq dep bayan qilghan:
“Elige oxshash, rozi memetmu xitay hökümitining bésimigha qarshi xelqige yardem qilishni arzu qilghan. Uning bowisi bay déhqan bolup, u 1960-yilidiki medeniyet inqilabida öltürülgen iken. U xotendin 3 yil awal ayrilip, axiri süriyege 52 neper kishi bilen birlikte kelgen iken. U 6 ay ichide esed hökümet küchlirige qarshi aldinqi septe mürisige qoyup atidighan granat atquch bilen jeng qilghan. Jihadchilar yétekchliri Uyghurlarni jihad qilip, özini qurban qilishqa chaqiridiken. Emma rozi memet her qétim urushqa kirginide könglide eger oq yep ölsem, islam üchün ölmeymen yaki wede qilin'ghan jennettiki hör-periler üchün ölmeymen dep oylaydiken. Uning qelbide peqetla ana yurti bar iken. U bizge: ‛men peqet qorqmidim. Eger men qorqsam biz qandaqmu dölet quralaymiz?‚ dédi. Ilgiri shimaliy süriyede urushqa qatnashqan ikki neper Uyghurning bizge éytip bérishiche, 2015-2016 yilliri arisida urush taza ewjige chiqqanda el-qa'idening nusra frontida yüzligen Uyghur urush qilip hayatidin ayrilghan iken”
Hörmetlik radi'o anglighuchilar, biz anglitishimizning kéyinki qismida bu maqalidiki mezmunlar heqqide dawamliq melumat bérimiz.