Америка дөләт мәҗлисиниң 2021-йиллиқ доклатида уйғурлар мәсилиси алаһидә орун алған
2022.04.02

Америка дөләт мәҗлиси қармиқидики хитай ишлири иҗраийә комитети йилда бир қетим хитай тоғрисида тәпсилий доклат елан қилидиған болуп, бу доклатқа хитай һәққидики әң йеңи вә әң тәпсилий мәлуматлар топлинидиғанлиқи үчүн, адәттә америка һөкүмитиниң хитайға даир ташқий сияситини бекитишидики әң муһим пайдилиниш материяли һесаплинидикән.
Мәзкур комитет 1-апрел күни елан қилған 2021-йиллиқ доклатта хитай һөкүмитиниң 2021-йил җәрянида сиясий, иқтисад вә мәдәнийәт саһәсидики омумий әһвали түрләр бойичә баян қилинип, хитай һөкүмитиниң нөвәттә һәрқандақ вақиттикидинму бәкрәк диктатора йолиға меңиватқанлиқи көрситип өтүлгән.
Доклат хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәислири җеф меркелий (Jeff Merkley) вә җеймис мәкговерн (James P. McGovern) Ниң кириш сөзи билән башлинидиған болуп, униңда мундақ қурлар көзгә челиқиду: “2021-йили 1-июл күни хитай компартийәсиниң баш секретари ши җинпиң компартийә қурулғанлиқиниң 100 йиллиқ хатирисидә хитай хәлқиниң гүллиниш дәвриниң йетип кәлгәнликини, хитайға хирис қилған һәрқандақ дөләтниң полаттин соқулған сәддичин сепилиға дуч келидиғанлиқини җакарлиди. Партийә башламчилиқ қилидиған бу дөләт, бу сөзләр арқилиқ өзлириниң мутләқ һакиммутләқлиқ бойичә иш көрүп инсаниийәт мәнивийитигә қилчиликму пәрва қилмайдиғанлиқини елан қилди.”
Доклатта улар уйғур дияридики қирғинчилиқниң һелиһәм давам қиливатқанлиқини, хитай һөкүмитиниң давамлиқ һалда иқтисадий вастә арқилиқ өзлириниң һакиммутләқ һөкүмранлиқиға қарши пикир қилған барлиқ садаларни өчүрүшкә урунуп кәлгәнликини алаһидә тилға алған. Шуниңдәк хитай һөкүмитиниң бейҗиң шәһиридә олимпик мусабиқисини өткүзгәнлики һечқачан уйғурларниң қирғинчилиққа учришидәк реаллиқни йошуруп қалалмайдиғанлиқини тәкитләнгән.
Доклатта көрситилишичә, хитай һөкүмити гәрчә чәт әл мухбирлириниң бивастә тәкшүрүшигә йол қоймаслиқ яки мустәқил тәкшүрүш гуруппилириниң уйғур дияриға беришиға тосқунлуқ пәйда қилиш дегәндәк чариләр арқилиқ бу районни “мутләқ бекинмә район” қилип чиққан болсиму, мәзкур комитет хитай һөкүмитиниң “бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) қирғинчилиқниң алдини елиш низами” вә “инсанийәткә қарши җинайәтләрни җазалаш низами” дики бәлгилимиләргә хилап һалда уйғурларни қирғин қиливатқанлиқиниң көплигән испатлирини топлап чиқалиған. Хитай һөкүмити уйғур дияридики лагер системисини давамлиқ кеңәйтиватқан болуп, бу җайлардики өлүм вәқәлириниң көпийиватқанлиқи, уйғур сәбийлириниң аилилиридин җуда болушиниң еғирлап меңиватқанлиқи, уйғур аяллириниң нишанлиқ һалда дәпсәндә қилиниватқанлиқи дегәнләр мәйли көләм яки характер җәһәттин алғандиму хитай һөкүмитиниң ғәрәзлик һалда бу милләтни толуқ йоқитишқа урунуватқанлиқини бәк рошән көрситип беридикән.
Доклатта уйғур аяллири дуч келиватқан киризисниң һәммидинму еғирлиқи алаһидә йәр алған. Болупму уйғур қиз-чоканлириниң лагерларда һәмдә лагер тешидики “туғқанлишиш паалийити” җәрянида җинсий хорлуққа учраватқанлиқи, мәҗбурий туғмас қиливетилиш һәмдә һамилә чүшүрүшкә мәҗбурлиниш болса уйғур вә башқа түркий тиллиқ хәлқләрниң нопус санини мәҗбурий контрол қилишни көзлигән қәбиһликләр икәнлики, буниң билән 1950-йиллардин буянқи әң зор нопус чекинишиниң дәл ашу қәбиһликләр иҗра болған бирнәччә йилда ишқа ашқанлиқи, нәтиҗидә уйғур нопусиниң көпийиш сүрити 50 пирсәнткә йеқин төвәнләп дуняда көрүлмигән рекорд яритилғанлиқи, әмма бу һалниң хитай һөкүмити бикар қилған “пиланлиқ туғут сиясити” һәмдә хитайларниң омумий нопусини ашуруш тәдбирлиригә пүтүнләй қариму-қарши мәнзирә икәнлики алаһидә тәкитләнгән.
Доклатта системилиқ қилип уйғур дияридики пахта ишләпчиқириш вә қуяш енергийә тахтиси ишләпчиқириштики мәҗбурий әмгәк қилмишиниң барлиққа келиши, униң лагер системиси билән болған бағлиниши һәмдә нөвәттә көплигән саһәгә кеңийиватқанлиқи, шуниңдәк хитай һөкүмитиниң бу һадисини “намратлиқтин қутулдуруш” дегән намда йошуруп келиватқанлиқи баян қилинған. Дпоклатта бир қисим америка ширкәтлириниң алиқачан бу хилдики “инсанийәткә қарши җинайәтләр” дин өзини тартип, бу райондики тәминләш зәнҗири билән болған алақисини үзүватқанлиқи, америка таможнасиниңму бу хилдики мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң америка базириға киришиниң алдини елиш үчүн бир қатар чариләрни алғанлиқи баян қилинған.
Хитай һөкүмити “хитайчилаштуруш” намида иҗра қиливатқан диний етиқад вә тил-йезиқ саһәсидики дәпсәндичилик қилмишлириму доклатта мәхсус сәһипиләрни тәшкил қилған. Шу қатарда хитай һөкүмитиниң өзи елан қилған аптономийә қанунлириға ашкара хилаплиқ қилип хитай болмиған милләтләрниң тил-йезиқи вә диний етиқадини йоқитиватқанлиқини, буни йошуруп қелиш үчүн “милләтләр иттипақлиқи” намидики шоарларни тохтимастин тәкитләватқанлиқи, бу һалниң нөвәттә моңғуллар, тибәтләр вә туңганлар райониғиму кеңийиватқанлиқи мисаллар билән көрситилгән.
Мәзкур доклатниң елан қилиниш мунасивити билән қилған сөзидә хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәислиридин җеф мерклей әпәнди бу қетимлиқ доклатниң алаһидә қиммәткә игә икәнликини тәкитлигән. У бу һәқтә мундақ дәйду:
“хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқларни вә инсаний қәдир-қиммәтни бу қәдәр қәбиһләрчә пайхан қилиши, маһийәттә хитай ишлири иҗраийә комитетиниң хитай һәққидики бу хил дәпсәндичиликни һөҗҗәтләштүрүп чиқиши өткән 20 йилдики һәрқандақ вақиттикидинму бәкрәк муһим болуватқанлиқини көрситиду. Бу йиллиқ доклат хитайчә шәкилдики һөкүмранлиқ әндизисигә қарита дуняниң зор дәриҗидә диққәт қилиши зөрүрлүкини тәвсийә қилиду. Әмди буниңға қарши әмәлий һәркәт қоллинидиған пәйт йетип кәлди. Зиянкәшликтин қечип сәрсан болуватқанлар, қанунсиз тутқун вә өз миллий мәдәнийитиниң йоқилип кетишидин әндишә қиливатқан кишиләр америка һөкүмитиниң һәрқачан уларға яр-йөләк болидиғанлиқини билиши лазим. Мән америка дөләт мәҗлиси вә байден һөкүмитиниң хитай ишлири иҗраийә комитети тәвсийә қилған саһәләр бойичә әмәлий һәркәт қоллиниишни үмид қилимән.”
Хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәислиридин җеймис мәкговерн бу һәқтә сөз болғанда, өзиниң бу һәқтики үмидлириниму алаһидә тәкитләйду:
“хитай һөкүмити садир қиливатқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини һөҗҗәтләштүрүп чиқиш ялғуз комитетимизниң нишани болупла қалмастин, бу йәнә түрлүк зулумлар түпәйлидин өз кәчмишлирини баян қилишқа қадир болалмиған миңлиған инсанларға болған әхлақий мәҗбурийитимиздур. Комитетимиздики көплигән шәхсләрниң хитай һөкүмити иҗра қиливатқан уйғур вә башқа түркий хәлқләргә қарши қабаһәтлик қирғинчилиқни, тибәттики зулум вә хоңкоңдики демократийәниң һалакитини, шуниңдәк пуқравий җәмийәт, аялларниң һәқ-һуқуқлири дегәнләрни тәкшүрүш вә паш қилиштики җапалиқ әмгикигә миннәтдарлиқимни билдүримән. ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанун лайиһәси‚ ниң қанунға айлиниши комитетимиз қиливатқан хизмәтләрниң қандақ қилип қанунға айлинидиғанлиқини намайән қилип бериду. Хизмәтдашлиримизниң бу қетимқи тәвсийәлириниңму худди шу тәриқидә әмәлий һәркәткә айлинишини үмид қилимән.”
Доклатниң ахирида америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисигә сунулидиған бир қатар тәвисйәләр, җүмлидин уйғур дияриға америка вә б д т тәкшүрүш гуруппилирини әвәтиш, уйғур вә башқа түркий тиллиқ хәлқләрни алдин ойлишилидиған мусапирлар қатарида америкида йәрләштүрүш, хитай һөкүмитини “туғқан болуш” программиси, балиларни аилисидин җуда қилиш, мәҗбурий әмгәк қатарлиқларни тохтитишқа чақириш дегәнләр оттуриға қоюлған.