Xitayning teshwiqat qoraligha aylan'ghan Uyghurlar we chet'ellik “Muxbirlar” (1)

Muxbirimiz jewlan
2021.07.27
lager-muxbir-ziyaret.jpg Xitay hökümiti bir guruppa chet'el muxbirlirini teshkillep, “Qayta terbiyelesh merkezliri” ni ziyaret qilduruwatqan körünüsh. 2019-Yili 4-yanwar.
REUTERS

Xitay tashqi ishlar ministirliqi yéqinda xitay hökümitining Uyghur rayonidiki jinayitini aqlash üchün “Irqiy qirghinchiliq eyibleshliri bu esirdiki eng chong töhmet” dégen ibarini qollan'ghan. Közetchilerning qarishiche, bu xitay hökümitining nöwette xelq'arada küchiyiwatqan “2022-Yilliq qishliq olimpik musabiqisini bayqut qilish” sadalirigha qarshi bergen inkasi, shundaqla Uyghurlargha qaratqan siyasitining eng yuqiri tereqqiyat nuqtisi hésablinidiken.

Yéqinda CNN torida élan qilin'ghan bir maqalide bildürülüshiche, “Xitay yershari téléwiye tori” ötken ayda bir muxbirini qeshqerge ewetken bolup, muxbir u yerde neq meydan ziyariti élip barghan, xulase sözide: “Shundaq déyishke boliduki, bu yerde hergiz irqiy qirghinchiliq yoq” dégen. Uyghur rayoni hazir xitayning dölet ichi we sirtidiki teshwiqatining eng muhim nuqtisigha aylan'ghan bolup, bu rayondiki atalmish tereqqiyatni we xelqning qandaqtur bextlik yashawatqanliqini étirap qilmighan muxbirlarning bu rayon'gha kélip ziyaret qilishi asasen cheklen'gen.

Siyasiy közetchi ilshat hesen ependi xitay hökümitining Uyghurlardin paydilinip teshwiqat élip bérishining meyli qaysi millet, qaysi dölettin bolsun, xitayni chüshenmeydighan insanlarni qaymuqturush rolini oynaydighanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti xelq'aradin kéliwatqan küchlük bésimlarni “Xitaygha qarshi küchlerning teshwiqati” din kéliwatqan tehdit dep bilgenliki üchün, buninggha qarshi “Alahide muxbir” namidiki chet'elliklerni ishlitipla qalmastin, Uyghurlarni biwasite otturigha chiqirip sözlitish arqiliq bu milletke yürgüzüwatqan wehshiy siyasitini tep tartmastin aqlashni, hetta köptürüp maxtashni dawamlashturup kelgen.

Dunya Uyghur qurultiyi london ishxanisining mudiri rehime mehmut xanim xitay hökümitining Uyghurlarni otturigha chiqirip sözlitishining xéli burundin dawamliship kelgen teshwiqat usuli ikenlikini, buninggha hazir xelq'ara jem'iyet anche ishinip ketmigen teqdirdimu, buninggha sel qarighilimu bolmaydighanliqini, buninggha taqabil turush üchün xitayning jinayitini dawamliq pash qilish kéreklikini bildürdi.

Yéqinda “Nyu-york waqti géziti” torida élan qilin'ghan bir maqalide, xitay hökümitining Uyghurlarni gherb taratqulirigha qarshi teshwiqat urushigha salghanliqi, her sahe, her yashtiki Uyghurlarni mayk pompéyogha oxshash chet'el diplomatliri we heqiqetni ashkarilighan gherb taratqulirigha qarshi sözletkenliki bayan qilin'ghan we buninggha munasiwetlik widiyolar élan qilin'ghan.

“Nyu-york waqti géziti” bilen proPublica shirkiti birliship 3000din artuq widiyoni bir aydin artuq tehlil qilish arqiliq, bu widiyolarning xitay hökümiti pilanliq élip barghan bir meydan teshwiqat ikenlikini bayqighan. Bu widiyolarda gerche xitay teshwiqat organlirining belgisi bolmisimu, ularning bu widiyoni ishleshke astirtin maslashqanliqini bilgili bolidiken. Mesilen, bu widiyolarning beziliri yutubqa qoyulghan bolup, astigha in'glizche xetlik terjimisi bérilgen.

Bu widiyolarda xitayda yashawatqan Uyghurlar özlirining zulumgha uchrighanliqini inkar qilghan hemde “Xitay hökümiti Uyghur rayonida kishilik hoquqni depsende qilish jinayiti ötküzüwatidu” dep bayanat bergen chet el diplomatliri we xelq'ara shirketlerni eyibligen. Bu teshwiqatlar xitay hökümitining xelq'aradiki pikir éqimigha qarshi élip barghan we eng köp küch serp qilghan heriketliridin biri iken.

Ilshat hesen ependi bu xil widiyolar heqqide toxtilip: “Xitay bundaq teshwiqatlargha kimlerning ishinidighanliqini, kimlerning ishenmeydighanliqini obdan bilidu, xitayning meqset-nishani shundaq yalghan teshwiqatqa ishinishni xalaydighan we uninggha éhtiyaji barlar üchün teshwiqat élip bérish” dédi. U yene Uyghurlarning bu teshwiqat jéngide qandaq rol oynishi kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Biz xitayning bu küchlük teshwiqatliri aldida ajiz emes, bizde heqiqet bar. Biz özimiz uchrawatqan naheqchilik we zulumni köptürmestin eynen anglitishimiz kérek, bolmisa bizdiki heqiqet yalghan teshwiqatqa aylinip qalidu we bashqilar ishenmes bolup qalidu” dédi.

Analizchilarning bildürüshiche, xitayning Uyghurlarni sözlitip köz boyamchiliq qilishi we chet'elliklerni sétiwélip teshwiqatqa sélishi 3-terep arqiliq özini aqlap, xelq'ara jem'iyetni qayil qilishqa urunushi bolup, buning qanchilik ünüm bérishi xelq'ara munasiwetlerdiki menpe'et toqunushi, shundaqla heqiqet bilen sepsete otturisidiki küreshte insanliq wijdanining qanchilik rol oynaydighanliqi bilen munasiwetlik iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.