Хитайниң уйғур районида “қанун бойичә идарә қилиш” ни тәкитлиши немидин дерәк бериду?

Даириләрниң уйғур районида ‛қанун бойичә идарә қилиш‚ ни тәкитлиши йеқиндин буян йәнә күчәйди. 22-Март үрүмчидә ечилған қанун системисиниң 2023-йиллиқ хизмәт хуласә йиғинида, ма шиңрүй “қанун бойичә идарә қилишни чоңқурлаштуруш” ни тәкитләп, “биз шинҗаңни қанун бойичә омумйүзлүк башқурушни үзлүксиз чоңқурлаштуруш вә мустәһкәмләшни илгири сүрүп, үнүмлүк рол ойнишимиз керәк. Қанун билән идарә қилишниң асасни мустәһкәмләп, террорлуққа қарши туруш вә муқимлиқни қоғдашта қанун билән идарә қилишниң нормаллишишини илгири сүрүш, террорлуққа қарши туруш вә муқимлиқни қоғдашниң қанун системисини мукәммәлләштүрүш, чәт әлгә мунасивәтлик қанун системиси қурулушини күчәйтип яхши ички вә ташқи муһит бәрпа қилиш керәк, ” дегән.

25-Март күнидики “аптоном районниң йәрлик қанун чиқириш хизмәт йиғини” диму, уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийи даимий комитетиниң мудири зумрәт обул қанунни күчәйтиш һәққидә сөз қилған. Йиғин һәққидики хәвәрдә дейилишичә, “йиғинда қанун турғузуш хизмитигә йетәкчилик қилишта, ши җинпиңниң қанун билән идарә қилиш идийәсидә чиң туруш, партийәниң шинҗаңни башқуруш истратегийәсини қанун турғузуш хизмитигә йетәкчилик қилиш вә өлчәш, күчлүк қанун капалити билән тәминләштики сиясий мәсулийәтни үнүмлүк үстигә елиш” дегән ибариләр тәкитләнгән. Йиғинда йәнә, “шинҗаңда хитай услубидики заманивилаштуруш әмәлийитини тезлитиш үчүн, йәрликниң қанун чиқириш хизмитини күчәйтиш зөрүр, узун муддәтлик тинчлиқ вә муқимлиққа мунасивәтлик негизлик, асасий вә узун муддәтлик хизмәтниң хизмәттә, қанун чиқириштики йетәрсизликләрни толуқлап, қанун сүпитини өстүрүшкә тиришиш” дейилгән.

Ундақта хитай һөкүмити тәкитләватқан аталмиш “қанун бойичә идарә қилиш” , һәқиқәтән хәлқаралиқ қануний бәлгилимиләрни иҗра қилиш тәртипи билән бирдәкму? хитайниң уйғур районида “қанун бойичә идарә қилиш” ни тәкитлиши немидин дерәк бериду? улар немишқа хитай өзи түзгән миллий территорийәлик аптономийә қанунини тилға елипму қоймайду вә уйғурларниң аптономийәлик һоқуқини иҗра қилмайду?

 Қанун саһәсидики мутәхәссисләрдин, илгири хитайда кишилик һоқуқ адвокати болған, нөвәттә американиң чикаго университетида тәклиплик пирофессор болуп ишләватқан тең бияв әпәндиниң қаришичә, хитай һөкүмити тәкитләватқан аталмиш қанун-бәлгилимиләр хитай һөкүмдарлириниң сиясий мәқсити үчүн түзүлгән болғачқа, у хитайниң райондики сиясий бастуруши вә ирқий қирғинчилиқини қануний капаләткә игә қилишни мәқсәт қилиду. У һәргизму уйғурларниң қануний һоқуқлири, миллий аптономийәлик һоқуқлирини иҗра қилмайду.

Тең бияв бу һәқтә мундақ деди: “бу аталмиш қанун вә қанун қаидилири, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ өлчими вә асасий қанун бәлгилимилириниң дәл әксичә болуп, җазалаш қануни дәп тәриплисәк болиду. Униңда тәкитлиниватқан ‛қанун бойичә идарә қилишни күчәйтиш‚ дегән нуқтилардила униң ‛җазалаш қанун бәлгилимилири‚ икәнликини испатлап турупту. Һалбуки бу йәрдә ши җинпиңниң қануний қарашлириниң тәкитлинишиниң өзи, шинҗаңға нисбәтән шәпқәтсизләрчә бастуруш, башқурушниң давам қилидиғанлиқини, шинҗаңда ирқий қирғинчилиқ сияситиниң давам қилидиғанлиқини көрситиду. ”

Тең бияв әпәнди хитай һөкүмитиниң уйғур диярида йүргүзүватқан сияситиниң ирқий қирғинчилиқ сиясити икәнликини тәкитләп йәнә бундақ деди: “униң шинҗаңда иҗра қиливатқини ирқий қирғинчилиқ сиясити болуп, униң бу сиясити, хәлқара кишилик һоқуқ қанунлириға пүтүнләй хилап қилмиш. Шуңа униң тәшвиқатида дейиливатқини билән иҗра қиливатқини бир-биригә пүтүнләй қаримуқарши. ”

Тең бияв әпәнди йәнә уйғур дияридики аталмиш “қайта тәрбийәләш орунлири” ни нәқил елип, бу җайларниң дәл хитайниң җаза қанунлири қилиниватқан орунлар икәнликини билдүрди. Униң тәкитлишичә, хитай компартийәси бу җайларда хәлқара кишилик һоқуқ әһдинамисигә хилап болған нурғунлиған җинайи қилмишларни давам қиливатқан болуп, һазир аталмиш қанун бәлгилимиләр арқилиқ, бу қилмишларни ниқаблимақтикән.

Норвегийәдики “уйғур әдлийә-архип амбири” ниң башлиқи бәхтияр өмәр әпәндиму зияритимизни қобул қилип өз қарашлирини ортақлашти.

Униң қаришичә, хитай һөкүмити бурундила қанун бойичә идарә қилидиғанлиқини тәкитләп кәлгән болсиму, әмма һечқачан буниңға әмәл қилмайдикән. Шуңа униң бу тәшвиқатлириму пәқәт өз пуқралирини роһи вә писхика җәһәттин бесишниң бир йоли икән.

Бәхтияр өмәр әпәнди йәнә, хитайниң қанун органлириниң өзидила қануний тәртипләргә хилап қилмишларниң еғирлиқини тәкитлиди. Униң билдүрүшичә, қанунсиз тутқун қилиш, қийнап сорақ қилиштин башқа һәтта сотлаш тәртиплиригичә бу хил қанунсиз қилмишлар мәвҗут болуп, җинайәтчиләргә сотсиз җаза һөкүми елан қилиш қилмиши 2009-йилдики ‛5-июл үрүмчи қирғинчилиқи‚ мәзгилидила кәң әвҗ алғаникән.

 Униң тәкитлишичә, ши җинпиң дәвридә, шәрқий түркистанда кишиләрдә қанун уқуми пүтүнләй астин-үстүн болуп кәткән болуп, пуқраларниң һәтта өйдә җайнамаз сақлиши, сақал қоюши қатарлиқларниңму қанунға хилап қилмиш дәп қарилип еғир җазалаш дәриҗисигә бериши, бу хил аталмиш қанун тәшвиқатлирини әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң пуқраларни контрол қилиш усули дейишкә болидикән.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлайсиләр.