Qazaqistanning chong aqsu yézisida ötken yashlar meshripide ana tilini saqlashqa ehmiyet bérilgen
2025.01.08

Tarixtin ayanki, Uyghurlar qedimidin özlirining milliy örp-adetlirini, shu jümlidin milliy medeniyitining tomuri bolup kéliwatqan meshrepni saqlap kelgen. Emma kommunist xitay hakimiyiti 1949-yili Uyghur élini ishghal qilghandin buyan, bolupmu yéqinqi yillarda Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzülgendin buyan Uyghurlarning ana tili, medeniyiti qattiq cheklinishke bashlidi. Hazir bolsa, bu cheklinish heddidin ashqan bir waqitta ottura asiya jumhuriyetliride, bolupmu qazaqistanda olturaqlashqan Uyghurlar meshrep arqiliq milliy kimlikini saqlap qélishqa, uning tarixiy ehmiyiti we bügünki kündiki mahiyitini xelq ichide terghib qilishqa tirishmaqta. Kéyinki waqitlarda jay-jaylarda teshkillen'gen yashlar meshreplirimu her xil mesililerge béghishlan'ghan olturushlarni ötküzmekte. Shularning biri 2025-yilning kirip kélishi bilen yéqinda almuta wilayiti Uyghur nahiyesining chong aqsu yézisida ötküzüldi.
Xewerlerdin igilishimizche, chong aqsu yézisining 200 din oshuq yashliri qatnashqan mezkur meshrep barliq qa'idilerge ri'aye qilin'ghan halda chonglarning du'aliridin kéyin Uyghurning saz-neghmilirining orunlinishi we milliy ta'amlarning sunulushi bilen bashlan'ghan.
Meshrepte sözge chiqqan chong aqsu yézisining hakimi adiljan qurbaniyazof, Uyghur nahiyesining pexriy puqrasi, “Turan dunyasi” türkiy xelqler medeniyiti fondining mudiri karlin mexpirof we bashqilar milletler ara dostluq, ana tilini, ana tilliq mekteplerni saqlash we qollap-quwwetlesh, meshrepning bügünki kündiki ehmiyiti, yashlarning qazaqistan jem'iyitidiki roli heqqide öz pikirlirini otturigha qoydi.
Meshrep dawamida uning ehli Uyghur xelqining naxsha-sazliridin, hezil-chaqchaqlardin behrimen boldi.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan chong aqsu yashlar meshripining bégi shöhret toxtaxunof ependi mundaq dédi: “Biz yurtimizgha töt yil mabeynide meshrep bériwétimiz. Meshripimizning meqsiti yurtimizni ömlükke, birlikke élip kélish. Yurtimizda her qandaq qiyinchiliqlar körüwatqan a'ililer bolsun, yurtning oqetliri bolsun, hel qilishqa yashlarning béshini qoshuwatimiz. Meshripimizning ehmiyiti yashlirimizning özini qandaq tutushqa, yurtimizda örp-adetlirimizni saqlap qélishqa ülüshimizni qoshuwatimiz. Mekteplirimiz bolsun, tenheriket saheliri bolsun, yashlirimizni qollawatimiz, mekteplirimizde özimizning ana tilida oqutushqa yardem bérip kéliwatimiz”
Chong aqsu yézisining bash yigit béshi turghanjan imirof ependi yézida asasliq Uyghurlarning turidighanliqini, uning özining chong tarixi bar yurt ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Mana bügün yurtimizda yashlar uyushturghan chong meshrep ötüwatidu. Bu meshripimizning boluwatqini tötinchi qétim. Buning barliqi yurtimizning ömlükini, birlikini bildüridu dep oylaymen. Meshrep burundin ata-bowidin kéliwatqan Uyghurlarning medeniyiti. Mushuni mushu kün'giche dawamlashturup kéliwatimiz. Chonglar, kichikler, ayallar kéngishi bolsun, yaxshi uyushup, ishlarni qiliwatimiz. Burun kolxoz waqtidin kéliwatqan tosmilirimiz, ériqlirimiz bar. Her qandaq bala-qazalar kélip, shu tosmimizni su élip kétey dep qalghanda, mushu yurtimizdiki yashlardin 200-300 bala chiqip, mushu kölni qaytidin tosuwalduq dések bolidu. Uni su alghuzmay, yashlarning küchi bilen tosuwalduq. Bizning yurtta yashlirimizning qiliwatqan ishliri nurghun.”
Turghanjan imirof yene hökümetning yardimi bilen ötken yili yézigha su kirip, yollarning yasalghanliqini, qazaqistan hökümiti yaritip bériwatqan mumkinchiliklerdin paydilinip, bolupmu balilarni ana tilida oqutushqa köprek küch chiqirishning zörürlükini bildürdi.
Melum bolushiche, qazaqistanning Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlirida medeniyet merkezliri qurulup, ular qazaqistan xelqi birleshmisining qollap-quwwetlishi bilen her xil pa'aliyetlerni ötküzüp kelmektiken.
Chong aqsu yézisi Uyghur medeniyet merkizining re'isi, jem'iyetlik kélishim uyushmisining re'isi musajan tayipof ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Bügün chong yurtlarning biri chong aqsuda meshrep ötüwatidu. Balilirimizgha nesihetlerni bériwatimiz. Uyghur tilidiki mekteplerni asasiy mesile qilduq. Yashlar uqmaydu. Shuning üchün biz bügünki meshreptin paydilinip, balilirimizgha mektep toghrisida éytiwatimiz. Uyghur tilidiki mekteplirimiz, siniplirimiz yépilip kétiwatidu. Bügün balilargha chüshendürüsh bérip, meshripimiz yaxshi ötüwatidu.”
Ilgiri yézining yigit béshi wezipisini ötep, hazir jem'iyetlik ishini atquruwatqan yene bir yéza turghuni maxmut ismayilof ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu meshrepke yashlar teripidin teklip qilin'ghanliqini bayan qildi. U hazirqi künde yashlarning qazaqistanning omumiy tereqqiyatigha her sahelerde öz töhpisini qoshup kéliwatqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Qazaqistan memlikiti ‛özünglarning ana tilini yüttürmenglar, ana tilini yüttürgen xelq, u öz-özidin tügeydu‚ dep, bizge qanchilik yaxshiliqlarni qiliwatidu. Shuning üchün yashlarning quliqigha altun sirgha. Biz Uyghur turup, némishqa balilirimizni Uyghurche mekteplerge, siniplargha bermeymiz? biz balilirimizni rus tilliq siniplargha bersek, kélechikimiz néme bolidu? qazaqistan memlikiti, qazaq xelqi bizge mushundaq ghemxorluq qiliwatqanda balilirimizni Uyghurchigha bérishimiz kérek. Meshrepte mushu mesililermu kötürüldi.”
Qazaqistandiki Uyghurlar meshreplirini “Balangni deslep mektepke, andin meshrepke ber” dégen qedimdin kéliwatqan maqal-temsil astida ötküzüwatqan bolghanliqtin mektepni meshrep bilen zich baghlashturush en'enige aylan'ghan.
Chong aqsuda ötken meshrepke méhman süpitide qatnashqan shu nahiyening kichik aqsu yézisining turghuni zulmurat kébirof ependi mundaq dédi: “Meshrep ata-bowidin köchüp kéliwatqan örp-adetning biri. Biz balilirimizgha shu meshrepni qaldurup, xelqimizning medeniyitini ögitish barliq Uyghur xelqining bir en'enisi dep oylaymen. Meshrep güllensun. Meshrepni balilirimizgha ögiteyli. Barliqimiz Uyghur xelqining tilini untumasliq üchün balilirimizni Uyghur tilidiki mekteplerge we shundaqla meshreplerge béreyli. Öz tilimizni, öz medeniyitimizni untumayli, qérindashlar”.
Igilishimizche, qazaqistan Uyghur yashlirining eng chong meshreplirining biri jumhuriyetlik yashlar meshripidur. U 2007-yili jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi qarmiqida teshkillen'gen bolup, her rayonlarning yashlirining béshini qoshqan. Bu meshreplerning yene bir alahidiliki kéyinki waqitlarda uning olturushlirigha yerlik hakimiyet wekillirimu teklip qilinidighan bolghan.