Abdulhekimxan mexsumning hayati we küresh yoli (6)

Merhum abdulhekimxan mexsum sepdashliri bilen birge. 2016-Yili mart, istanbul.

6-Bölüm: istanbulda Uyghurning tiniqi

Uyghurlarning türkiyede shekillendürgen ijtima'iy topluqliri ichide istanbuldiki Uyghur jama'iti san we kölem jehettin mu'eyyen kenglik hasil qilghan. Istanbul kona shehirining tar soqaqliridin zeytinburnu kochilirighiche, aqsarayning qaynamliq bazarliridin sefaköyning girweklirigiche bolghan bu qedimiy sheherde Uyghurlarning qedimi bésilmighan kochilar yoq déyerlik bolsa kérek.

Derweqe, istanbulning yéqinqi bir esirlik tereqqiyat musapiside türkistan tupraqliridin, jümlidin Uyghur diyaridin kélip bu sheherning qaynaq hayatigha singip ketken türkiy zebanliq insanlar san-sanaqsiz. Ularning ichide Uyghurlarningmu ülüshi bar. Shundaq, istanbulning bügünki janliq hayat kartinisida Uyghurningmu tiniqi bar.

Merhum abdulhekimxan mexsum hayatining axirqi yili istanbuldiki turalghusida radiyomiz ziyaritini qobul qilghinida, bu sheherning hayatigha qoshulup bériwatqan Uyghur muhajirlirining xushalliqi bilen azabliri, külkiliri bilen yighisi shundaqla muweppeqiyetliri bilen ongushsizliqliri heqqide pikir bayan qilghan idi.

U kéyinki yillarda istanbuldiki Uyghurlar duch kéliwatqan qiyinchiliqlar we kirizislar heqqide toxtalghinida mundaq 4 türlük ehwalni “Sel qarashqa bolmaydighan eng texirsiz we eng jiddiy mesile” katégoriyesige kirgüzgen idi.

U mundaq deydu: “Birinchidin, til we medeniyet jehettiki yéqinliq sewebidin türkiyediki Uyghurlarning ana tilini qollinish chastotisi yildin yilgha tariyip barmaqta. Ikkinchidin, türkiyege kelgen birinchi we ikkinchi ewlad Uyghurlarning xéli köp qismi yashash mejburiyiti we tirikchilik ghémi sewebidin tijaret we bashqa kesiplerge zéhnini bergen bolsimu, emma oqush we özini bilim bilen qorallandurush ishigha köngül qoyalmidi. Buning netijiside ular bilen yerlik türkler arisida her jehetlerdin melum perqler saqlanmaqta. Üchinchidin, köpligen Uyghurlar perzentlirini mehelliwiy medrisilerge yaki türlük diniy guruppilarning mektepliride oqutup, türkiye dölet ma'arip sistémisidin behrimen bolushqa sel qarap keldi. Buning netijiside Uyghur baliliri bilen yerlik türk baliliri arisida ma'arip sewiyesi jehettin ariliq shekillendi. Tötinchidin, türkiyediki Uyghurlarning xéli köp qismi türk tili, türkiye qanuni we bu döletning sistémisini öginishke sel qarap, bu yerdiki mewjut sistémining sirtida yashimaqta. Bu bizning köz aldimizdiki eng ré'al we eng emeliy mesililerdur. ”

Merhum abdulhekim mexsum shu qétimliq ziyaritimiz dawamida türkiyediki Uyghurlarning toy-tökün we nikahlinish ehwali heqqide toxtilip, Uyghurlarning hazirgha qeder öz millitidin nikahlinish en'enisini saqlap kelgenlikini, nikah we toy-tökünlerning qoyuq Uyghur milliy en'enisi boyiche ötküzülidighanliqini alahide tilgha aldi.

Axirida u istanbuldiki Uyghur jama'itining ölüm-yitim, depne we axiretlik ishlargha munasiwetlik adetliri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu yerde alahide tilgha élishqa tégishlik bir nuqta barki, u bolsimu türkiyediki Uyghurlarning ölüm we axiretlik ishlargha tutqan alahide jiddiy mu'amilisidur. Istanbulda birer Uyghur alemdin ötse, u kishining jinaza namizi we depne murasimigha qatnishidighan Uyghurlarning sani bu yerdiki bashqa milletlerni heyran qalduridu. Chünki bu ishta Uyghurlargha ayrim uqturush qilinip, teklipname yazidighan ehwallar mewjut emes. Herqandaq Uyghur istanbulda birer qérindishining qaza qilghanliqini anglighan haman herqanche muhim ishi bolsimu uni tashlap qoyup choqum ölümge kélidu. Bu emeliyette muhajirettiki Uyghurlarning musapirliq hayatidiki dawamlashturushqa tégishlik ésil adetliridin biridur. ”

(Dawami bar)