Abduqadir damollam dunyagha kelgen tinchsiz yillar (2)

19-Esirning ikkinchi yérimi Uyghur tarixida shiddetlik boran-chapqunlargha we siyasiy dawalghushlargha tolghan bir dewr bolghan idi. Dunya tarixidiki jiddiy özgirishler, shu jümlidin sherqte menching impiriyesi, gherbte char rusiye impiriyesi, jenubta hindistanni bésip yatqan biritaniye impiriyesining asiyaning merkizi rayonida bir-biri bilen toqunushi sherqiy türkistanni impiriyeler otturisida oyniliwatqan “Büyük oyun” larning bir parchisigha aylandurghanidi.

1860-Yillargha kelgende sherqiy türkistanning jay-jaylirida menching sulalisining milliy zulumigha qarshi keng kölemlik qozghilanglar partlaydu. Ilidin xoten'giche, qeshqerdin qumulghiche bolghan jaylarning hemmisi milliy inqilabning shiddetlik dolqunlirigha chömülidu. Uzun ötmey yaqupbeg sherqiy türkistanning köp qisim jaylirini birlikke keltürüp, qeshqeriye dölitini quridu. Tengritaghlirining shimalida ili sultanliqi jakarlinidu. Halbuki, asiyani tizginlep turghan zor impiriyelerning mustemlike talishish urunushlirida qeshqeriye döliti menching impiriyesi teripidin, ili sultanliqi char rusiye teripidinmu nqerz qilinidu. Buning netijiside sherqiy türkistan tupraqliri ikkinchi qétim manju-xitay sulalisining istélasi astida qalidu.

Abduqadir damollam mana mushundaq bir tarixiy dewrde dunyagha kelgen idi. Xuddi yazghuchi xewer tömür “Abduqadir damollam heqqide qisse” namliq romanining kirish sözide tekitlep ötkendek: “19-Esirning axiridin 20-esirning bashlirighiche bolghan ghayet uzun yillar diyarimizni qarangghuluq we jahalet qaplighan yillar idi. Bu mezgillerde siyasiy tüzümde mustebitlik, diniy étiqadta xurapatliq, bid'et ewj aldi. Xelq xar-zebunluqqa, millet zawalliqqa yüzlendi. . .”

Halbuki, ashu dewrde ösüp yétilip, keskin bir ijtima'iy islahatchigha, yéngi ma'arip herikitining bayraqdarigha shundaqla zulmetlik yillardiki mesh'el kötürgüchige aylan'ghan abduqadir damollamning a'ile nesebi we tughulghan yili heqqide bilidighanlirimiz tolimu az. Türkiye ege uniwérsitétining proféssori, Uyghur akadémiyesining re'isi alimjan inayet ependi jedidchilik herikitining sherqiy türkistandiki bayraqdari abduqadir damollam heqqide mexsus maqale élan qilghan mutexessislerning biri. U abduqadir damollamning tughulghan yili heqqide türlük menbelerde türlük qarashlarning mewjutluqini, yene kélip herqaysi menbelerde yilnamidiki perqlerning chongluqini tekitlep ötti.

Alimjan inayet ependi abduqadir damollining tughulghan yilini delilleydighan höjjet-menbeler az bolsimu, emma uning baliliq we ösmürlük tehsili, qoqend, buxaragha bérip oqughan yillirini analiz qilish arqiliq bu heqtiki izdinishlerni yenimu chongqurlashturush mumkinlikini ilgiri sürdi.

Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependimu ziyaritimizni qobul qilip, abduqadir damollamning tughulghan yili we a'ile nesebi heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup ötti. Uning tekitlishiche, gerche abduqadir damollamning tughulghan yili heqqide weten ichidiki tetqiqatlarda “1862-Yili” dégen yilname köprek tilgha élinsimu, emma kéyinki yillarda obzorchi yalqun rozi teripidin otturigha qoyulghan “1870-Yili” dégen yilnamining höjjet asasi birqeder qayil qilarliq iken.

Shiwétsariyede yashawatqan Uyghur ziyaliyliridin hebibulla izchimu bu heqte pikir bayan qildi. U Uyghur aptonom rayonida hazirgha qeder élan qilin'ghan abduqadir damollam heqqidiki maqale-eserlerning köpinchiside uni 1862-yili tughulghan dep yézip kelgenlikini, emma yalqun rozining kéyinki yillarda otturigha qoyghan “Abduqadir damollam 1870-yili tughulghan” dégen yilnamining birqeder pakit asasi barliqini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayet abduqadir damollamni 1862-yili tughulghan déyilgen teqdirdimu, uning baliliq dewrining yaqupbeg qurghan musteqil qeshqeriye döliti mezgilige toghra kélidighanliqi, abduqadir damollamning baliliq we ösmürlük yillirining sherqiy türkistan tarixidiki eng dawalghup turghan yillar bolghanliqini eskertip ötti.

Taran Uyghur ependimu abduqadir damollam ösüp chong bolghan yillarda sherqiy türkistanda qurulghan ikki musteqil dölet, yeni yaqupbeg qurghan qeshqeriye döliti bilen shimalda qurulghan ili sultanliqining milliy inqilablar netijiside qurulush, qed kötürüsh we axirida tashqi küchlerning mudaxilisi bilen yiqilishtin ibaret paji'e bilen axirlashqan tarixiy jeryanlargha shahit bolghanliqini tekitlep ötti.

(Dawami bar)