Qeshqerde abduqadir damollamni qestlesh süyqestining mexpiy pilanlinishi (16)
2021.09.07
1924-Yili yazda abduqadir damollam bashchiliqida qeshqerde yüz bergen ammiwiy namayish heqiqetenmu zor zilzile peyda qilghan idi. Yene kélip bu namayish militarist yang zéngshin we uning qeshqerdiki doteylirinila sarasimgha sélip qalmastin, belki yene büyük biritaniye impiriyesi bilen rusiyede yéngidin hakimiyetke chiqqan bolshéwiklarning qeshqerdiki konsulxanilirinimu alaqizade qiliwetken idi. Uning üstige bu qétimliq namayishning tigh uchi biwasite halda shiwét missiyonérlirigha qaritilghan bolghachqa, qeshqer, yerken we yéngisardiki shiwét missiyonérlirining din tarqitish punkitliri militarist yang zéngshin'gha hemde béyjingdiki shimaliy militaristlar hökümitige arqa-arqidin télégramma yollap, namayish uyushturghuchilarni jazalashni telep qilghan idi. Shu sewebtin qeshqerdiki bu namayish rayon xaraktérliq bir ichkiy weqe bolup qalmastin, belki köp tereplerning menpe'etige tesir körsetken xelq'araliq weqege aylan'ghan idi. Shiwétsiyede turushluq Uyghur ziyaliyliridin abdushükür muhemmet ependi bu heqte pikir bayan qilip, bu qétimliq namayishning yéqinqi zaman qeshqer tarixida tesiri itayin zor bolghan untulmas bir weqe bolghanliqini tilgha alidu.
Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependimu abduqadir damollam yétekchilik qilghan bu qétimliq namayishning heqiqetenmu qeshqerdiki köp tereplik küchlerning menpe'etige tehlike hés qildurghanliqini tekitleydu. Melumki, qedimiy sheher qeshqer 20-esirning bashlirida merkiziy asiyada tesir-da'ire talishiwatqan birqanchilighan impiriyeler otturisidiki siyasiy sezgürliki intayin yoqiri “Ariliq rayon” bolup qalghan idi. Gerche siyasiy séhriger yang zéngshin chégrani düm taqap, sherqiy türkistanni öz aldigha idare qiliwatqan bolsimu, emma hindistanni bésip yatqan büyük biritaniye impiriyesi bilen rusiyede yéngidin hakimiyetni qolgha alghan bolshéwiklar “Ariliq rayon” qeshqer arqiliq bir-birini közitip turatti. Uning üstige shiwét missiyonérlirining qeshqerdiki din tarqitish pa'aliyetlirimu tégi-tektidin alghanda yawropa menpe'eti bilen birikip ketken idi. Shu wejidin proféssor alimjan inayet ependi qeshqerde 1924-yili abduqadir damollamgha qarita pilanlan'ghan süyiqestte köp tereplerning ishbirliki mewjutluqini tekitleydu.
Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependimu abduqadir damollamgha qaritilghan süyiqestte xitay da'iriliri bilen shiwét missiyonérlirining ish birlikidin bashqa yene ikki muhim terep-sowét ittipaqi bilen büyük biritaniyening qeshqerdiki konsulxanilirining melum derijide qoli bolush éhtimalliqini tilgha alidu.
Abdushükür muhemmet ependi shiwét arxiplirida saqliniwatqan missiyonérlarning sherqiy türkistan'gha da'ir xatiriliridiki bir qisim uchurlargha intayin diqqet qilghan. Uning bayqishiche, shiwét missiyonérliri eyni yillarda qeshqerde künsayin zoriyiwatqan abduqadir damollam bashchiliqidiki jedidchilerning milliy oyghinish herikitini özlirining din tarqitish pa'aliyitige bir tehlike dep hésablighan. Ularning xatiriliride hetta 1930-yillarning bashliridiki xoten inqilabchilirigha qarita intayin selbiy we düshmenlik pozitsiyesidiki bayanlarmu uchraydiken.
Taran Uyghur ependi 1924-yilidiki abduqadir damollamni qestleshtin ibaret bu siyasiy süyiqestning arqa körünüshide sowét ittipaqi amilining bar-yoqliqini oylinip körüshke erziydighanliqini tekitleydu. Uning texmin qilishiche, shu yillarda gherbiy türkistanni, yeni ottura asiya rayonini jiddiy rewishte bolshéwiklashturushqa tutush qilghan sowét ittipaqining sherqiy türkistanda körülgen herqandaq bir milliy heriketke süküt qilishi, shundaqla bu xil milliy oyghinish heriketlirining gherbiy türkistan'gha tesir körsitishige chidap turushi mumkin emes idi.
Uningdin bashqa büyük biritaniye amilinimu nezerdin saqit qilishqa bolmaytti. Chünki shu yillarda hindistanda kötürüliwatqan milliy musteqilliq teleplirige intayin sezgür qaraydighan büyük biritaniye impiriyesi'ining hindistan'gha qoshna qeshqerde meydan'gha kelgen milliy oyghinish heriketlirige étibarsiz qarishimu mumkin emes idi. Qeshqerdiki sowét ittipaqi konsulxanisi üchün abduqadir damollam qanchilik tehlikelik shexs hésablansa, en'giliye konsulxanisi üchünmu shunchilik xeterlik kishi hésablinatti.
Axirida proféssor alimjan inayet ependi qeshqerdiki namayishning basturulushidin tartip, abduqadir damollamning öltürülüshigiche bolghan pütkül jeryanda siyasiy séhriger yang zéngshinning öz aldigha soqqan siyasiy chotining mewjutluqini tekitleydu. Derweqe, uning shéwit missiyonérlirining din tarqitish pa'aliyetlirini cheklimesliki, eksiche abduqadir damollam bashchiliqidiki yerlik serxillarning “Usuli-jedid” mekteplirini échip, xelqni zamaniy ma'arip arqiliq oyghitish heriketlirini qattiq cheklishi kishilerde so'al peyda qilghan idi. Uning üstige yang zéngshinning sherqiy türkistanda yüz bergen herqandaq bir milliy heriketni “Xelq'araliq tesir peyda qilidu” dep rehimsizlik bilen basturushi, emma rus, in'giliz we shiwét qatarliq chet el konsulxaniliri we missiyonérlirining pa'aliyetlirige süküt qilishi téximu guman tughduratti. Shunglashqa proféssor alimjan inayet ependi abduqadir damollamning paji'esi militarist yang zéngshin bilen qeshqerdiki köp tereplik küchlerning ortaq ish birliki bilen pilanlighan siyasiy süyiqestining qurbani dep hésablaydu.
(Dawami bar)