Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (16)

Muhemmed'imin bughra (aldinqi ret otturida) islam dunyasidiki tesiri zor diniy we siyasiy erbablardin se'id shamil (aldinqi ret soldin ikkinchi kishi), sheyx abdulletif draz (aldinqi ret soldin üchinchi kishi), pelestin muptisi muhemmed emin hüseyini (aldinqi ret soldin beshinchi kishi) qatarliqlar bilen bille, 1954-yil, yérusalém.

On altinchi qisim: mekkide eysa ependi we polat qadiri bilen körüshüsh

1957-Yili 6-ayning axiri kommunist xitay hökümiti teshkilligen hej ömiki misir paytexti qahire arqiliq se'udi erebistanining jidde shehirige yétip baridu. Bu xelq'ara diplomatiyede yitim qalghan kommunist xitay hökümitining dölet xirajiti bilen ikkinchi qétim hej ömiki teshkillep, se'udi erebistanigha ewetishi idi. 

Até'izm, yeni dinsizliq prinsipi üstige qurulghan xitay kompartiyesining musulmanlarning qibligahi bolghan mekkige hej ömiki ewetishi gerche heyran qalarliq ish bolsimu, emma kommunist xitay öz könglide az dégende mundaq üch xil chotni soqqan idi: biri, hej ömiki ewetish bahanisida islam elliri bilen munasiwet ornitish, diplomatik qanal échish we teywendiki gomindang hökümitining musulmanlar dunyasidiki diplomatik tesirini cheklesh؛ ikkinchisi, sowét ittipaqining ottura-sherq istratégiyesige masliship, soghuq urushning yene bir qaniti échilghan mekkide amérika bashchiliqidiki gherb küchliri bilen küch sinishish؛ üchinchisi, türkiye we ereb elliride sherqiy türkistan dewasini qiliwatqan muhemmed'imin bughra, eysa yüsüp alptékinlerni qayturup kélish yaki ularning awazini öchürüshke urunushtin ibaret idi.

Abdurehim eysaning bu qétimliq xitay memliketlik hej ömikige mu'awin bashliq bolup heremge ewetilishi intayin tasadipiy bolghan idi. 1956-Yili burhan shehidining ottura-sherq ziyaritidiki urunushliri meghlub bolghandin kéyin, xitay hökümitining muhemmed'imin bughra bilen eysa ependini qayil qilalaydighan bir namzatqa éhtiyaji chüshidu. Buning bilen bu wezipe 1940-yillarning ikkinchi yérimida ürümchide muhemed'imin bughra bilen nahayiti yéqin shexsiy munasiwiti bolghan abdurehim eysaning yelkisige yüklinidu. 

Abdurehim eysa intayin chigish we murekkep bir héssiyat ilkide musulmanlarning qibligahi jaylashqan qutsal tupraqni desseydu. Uyghur we tungganlarni asas qilip teshkillen'gen 17 kishilik bu hej ömiki jiddedin mekkege yétip kelgende se'udi erebistanida yashawatqan sherqiy türkistanliq muhajirlarmu eysa ependining yétekchilikide hej tawabitige hazirlinidu.

Eysa yüsüp alptékinning “Esir sherqiy türkistan üchün” namliq eslime kitabining ikkinchi tomida özining polat qadiri bilen birlikte mekkidiki padishah se'udning hozurida abdurehim eysa bilen tunji qétim uchrashqanliqini tilgha alidu: “1957-Yili 7-ayning 9-küni hijazda olturaqlashqan sherqiy türkistanliq muhajirlardin 12 kishi padishah se'ud bilen körüshüsh üchün uning minadiki sariyigha barduq. Méhmanlarni kütiwélish üchün mexsus teyyarlan'ghan chédirgha kirishimizge qarshi teripimizde sherqiy türkistandin kelgen qizil hajilardin teshkillen'gen bir kommunist hey'etni körduq. Bir haza bir-birimizge ünsiz qariship turghandin kéyin men hemrahim polat qadirigha ularni süretke tartiwélishni tewsiye qildim. Polat qadiri qolidiki apparati bilen ularni birqanche parche süretke tartti we arqidinla sükütni buzup ular bilen paranglishishqa bashlidi. Kéyin polat qadiri qéshimgha kélip bolghan paranglarni anglatti. Uning déyishiche, u süretke tartiwatqanda ömek bashliqi abdurehim eysa uninggha: ‛polat, aldi bilen qéshimgha kélip oltur, andin süretke tartsangmu bolidu, ‚ deptu. Shuning bilen ular arisida parang bashliniptu. Polat qadiri bu hajilarning kimler ikenlikini, qandaq yollar bilen hejge kelgenlikini, özining sherqiy türkistandiki dostliridin kimlerning saq we kimlerning wapat bolghanliqini soraptu. Abdurehim eysa sherqiy türkistanliq hajilarning aldi bilen xitay paytexti béyjing shehirige kelgenlikini, u yerdin ayropilan bilen hindistan arqiliq qahirege, u yerdin jiddege kelgenlikini, misirda tehsil körgen abdul'eziz chinggizxan bilen türkiyede tehsil körgen qurban qudaydin bashqa pütün sepdashlirining hayat ikenlikini, ismi tilgha élin'ghanlarning öltürülgenlikini, hayat qalghanlardin bir qismining soraq we teqiplerdin kéyin ipadisige qarap hökümet memuriyetliride xizmet bérilgenlikini bayan qilip ötüptu. Polat qadiri bularni anglap, abdurehim eysadin tekrar yene bir qétim körüshüsh imkaniyitining bar-yoqliqini soraptu. Abdurehim eysa ‛tekrar körüsheyli‚ dep jawab bériptu.” 

Shu qétimliq körüshüshtin kéyin, eysa yüsüp alptékin minagha toplan'ghan 200 ge yéqin sherqiy türkistanliq muhajirlagha xitap qilip, mundaq deydu: “Aldinqi yili sherqiy türkistandiki birinchi nomurluq xa'inlardin burhan shehidining yétekchilikide tunji qétimliq qizil xitay hajilar ömiki kelgende herqaysingizler ular bilen ayrim-ayrim körüshken idingizler. Bu yil abdurehim eysa bashlap kelgen kommunist hajilar ömiki bilen bulturqidek ayrim-ayrim körüshimizmu yaki bir hey'et bolup kolléktip körüshimizmu?” 

Buning bilen hijazdiki sherqiy türkistanliq muhajirlar polat qadiri, abdulla qari qatarliq 4 kishilik bir hey'et saylap chiqidu. Mezkur hey'et abdurehim eysaning chédirigha bérip, körüshüshni telep qilidu. Abdurehim eysa xitay hökümiti ewetken hajilarni yighip mezkur hey'et bilen körüshtüridu. Körüshüshte aburehim eysa özining se'udi erebistanidiki sherqiy türkistanliq muhajirlar bilen yüz körüshkenlikidin memnun bolghanliqini, eger eysa ependi özliri bilen körüshni xalisa, muwapiq peytte körüshüshke bolidighanliqini bayan qilidu. 

1957-Yili 7-ayning 10-küni eysa ependi sepdishi polat qadiri bilen minadin mekkige qaytip xitay hej ömiki orunlashqan misir méhmanxanisigha chüshidu. Shu küni kéche sa'et 2:00 etrapida polat qadiri abdurehim eysaning yatiqini chékip, uning bilen birqanche sa'et ayrim sözlishidu. 

Eysa ependining eslimisidiki bayanlargha qarighanda, bu qétimliq mexpiy körüshüshte polat qadiri abdurehim eysadin xitayning sherqiy türkistan'ghan 2 milyondek köchmen yerleshtürgenliki, xitay kompartiyesining néme üchün sherqiy türkistan'gha héch bolmighanda sowét ittipaqini dorap bolsimu ittipaqdash jumhuriyetlik hoquq bermestin, belki ölke derijilik saxta “Aptonomiye” bergenliki, sowétler ittipaqining sherqiy türkistandiki tesiri, milliy armiyening teqdiri mesilisi, sherqiy türkistandiki milliy ma'arip, medeniyet we neshriyatchiliq sahelerning heqiqiy ehwali heqqide so'allar soraydu. Abdurehim eysa bu so'allarning bezilirige éhtiyat bilen jawab béridu, bezilirini jawabsiz qalduridu. Arqidin abdurehim eysa polat qadiridin ularning chet'eldiki pa'aliyetliri, muhemmed'imin bughra bilen eysa yüsüp alptékinning qeyerge yerleshkenliki, ularning teywendiki gomindang hökümiti bilen bolghan munasiwiti, türkiyede qanchilik sherqiy türkistanliq muhajirning yashaydighanliqi, ularning iqtisadiy ehwali, koriye urushigha türkiyediki sherqiy türkistanliq muhajirlarning esker bolup qatnashqan yaki qatnashmighanliqi heqqide so'al soraydu. 

Etisi, yeni 1957-yili 7-ayning 11-küni eysa ependi misir méhmanxanisining résturanida abdurehim eysa bilen yalghuz körüshidu. Bu ularning 1940-yillarda ürümchide tonushqinidin buyan chet'elde tunji qétim bir üstelde körüshüshi idi. Eysa ependi abdurehim eysagha qol bérip, uning bilen ürümchide tonushqinidin buyan uni wetensöyer bir munewwer dep bilidighanliqini, eger bu qétim ochuq-ashkara we semimiyetlik bilen sözlishish mumkin bolsa, bu sirning peqet ikkisining arisida qalidighanliqini eskertip ötidu. Abdurehim eysamu jawaben: “Elwette, bolidu, purset tépip uzun sözlisheyli,” dep ipade bildüridu. 

Shu mekkidiki misir méhmanxanisining hoylisida eysa ependi abdurehim eysani kütidu, emma abdurehim eysaning keynidin abdurahman hidayetof qatarliq “Qulaq” lar egiship kelgechke, ular ayrim sözlishelmeydu. Eysa ependi teshebbuskarliq bilen özlirining muhajirette ötküzgen 8 yilliq hayati we weten üchün élip barghan pa'aliyetliri heqqide sözleydu. Andin “Men silerge 8 yilliq muhajiret hayatimizni anglattim, emdi siler ötken 8 yilda sherqiy türkistanda bolup ötken ishlardin bizni xewerdar qilmamsiler?” deydu. 

Abdurehim eysa éhtiyat bilen 1955-yili Uyghur aptonom rayoni qurulup, Uyghurlargha we bashqa milletlerge milliy téritoriyelik aptonomiye bérilgenlikini tilgha alidu. Eysa ependi uninggha so'al qoyidu: “Muxtariyettin gep achtingiz, ependim, muxtariyet hoquqi bérilgen bir xelq öz yurtigha milyonlarche köchmen yerleshtürülse, mal-mülki tartiwélinip kolléktiplashturulsa, serxilliri pan-türkist, pan-islamist, yerlik milletchi, jang keyshikning quyruqi we amérika jasusi dégen töhmetler bilen öltürülse, buninggha néme üchün gep qilalmaydu?” 

Abdurehim eysa öltürülgenlerning qatil we jinayetchi ikenlikini tekitleydu. Emma eysa ependi: “Elwette, öltürülgenler arisidiki turap qatarliq gomindang dewride xitaylargha sétilghan munapiqlar ölümge layiq déyilgendimu, emma kommunistlar teripidin öltürülgen mes'ut sabiri, osman batur, abdul'eziz chinggizxan, qurban quday we abdurehim qilich qatarliq kishilerning gunahi néme idi?” dep soraydu. Buninggha abdurehim eysamu, etrapidiki “Qulaqlar” mu jawab bermeydu. 

Axirida xitay hej ömikining bashliqi wu xongbin söz qisturup, eysa ependilerning weten'ge qaytishini, hökümetning ularning chet'eldiki kompartiyege qarshi pa'aliyetlirini epu qilidighanliqini we ulargha yoqiri emel béridighanliqini éytidu. Eysa ependi uninggha keskinlik bilen mundaq dep jawab béridu: “Eger bu kommunizm bizning bilginimizdek we mahiyitini chüshen'ginimizdek bir tüzüm bolidighan bolsa, ularning lughitide epu kelimisi mewjut emestur,” shuning bilen ularning arisidiki söhbet axirlishidu. Eysa ependi bilen abdurehim eysaning ayrim bir jayda uzun sözlishish imkaniyitimu bolmaydu. 

Merup eysa akisi heqqidiki eslimisini dawamlashturup, abdurehim eysaning mekkide “Sheytan'gha tash étish” künide “Aghrip qaldim” dep yatiqida yalghuz qélip muhemmed'imin bughra bilen mexpiy uchrashqanliqini tilgha alidu. Halbuki, hazirghiche qolimizda bar bolghan menbelerde abdurehim eysaning mekkide muhemmed'imin bughra bilen körüshkenlikini delilleydighan höjjet yoq. Uning üstige, meyli muhemmed'imin bughraning arxipida bolsun yaki eysa ependining eslimiliride bolsun, 1957-yili muhemmed'imin bughraning hejge barghanliqi toghriliq héchqandaq melumat yoq.

Merup eysa akisi abdurehim eysaning 1957-yilidiki hej sepiride eysa ependi bilen uchrashqanliqi heqqide melumatining yoqliqini, emma polat qadiri bi'olen akisining 1940-yillarning ikkinchi yérimida bir-birini yaxshi bilishidighan kishilerdin ikenlikini tekitlep ötti. 

Eysa ependi eslimiside yene 1957-yili sowét ittipaqi hej ömiki bilen xitay hej ömikidikilerning mekkidiki pa'aliyetliri we ularning bashqilargha bergen tesirini sélishturup, mundaq dep yazidu: “Bu yil hej bahanisi bilen qizil xitaydin hejge kelgen hajilarning sani 17 neper kishi idi. Bulardin 9 nepiri sherqiy türkistandin kelgenler, 8 nepiri xitay musulmanliri (tungganlarni démekchi) iken. Bu ‛xitay musulmanliri‚ dégenlerdin bezilirining xitay jasusi yaki xitay istighbarat xadimliri ikenlikini texmin qildim. Rastni éytqanda, bir xitay musulmani bilen bir xitay jasusini perqlendürush heqiqetenmu qiyin idi. Sowét ittipaqidin kelgen qizil hajilar shexlerning öyliride yétip-qopup hej tawabitini élip barghan bolsa, qizil xitaydin kelgen hajilar jidde, mekke we medinede eng heshemetlik méhmanxanilargha orunlashturulghan idi.” 

(Dawami bar)