Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (25)

Merhum muhemmet'imin bughra 1954-yilidiki hej tawabiti jeryanida mekkide olturaqlashqan sherqiy türkistanliq muhajirlar bilen bille.

Yigirme beshinchi qisim: abdurehim eysaning délosigha tirkelgen “Döwletbeg weqesi”

Uyghur aptonom rayonluq partkom 1957-yili 12-ayning 16-küni ürümchide “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” qozghash toghriliq kéngeytilgen yighin chaqiridu. Yighin bashlinishi bilen birinchi pay oq ziya semedi, ibrahim turdi we abdurehim eysa qatarliq 3 neper yuqiri derijilik Uyghur kadirgha qaritip étilidu. Ili qazaq aptonom oblastining mu'awin bashliqi, qoshumche ili wilayitining waliysi abdurehim eysa “Esheddiy yerlik milletchi” dégen qalpaq bilen tartip chiqirilghanda, uninggha “Jungxu'a xelq jumhuriyitining milliy térritoriyilik aptonomiye siyasitige qarshi chiqqan”, “Uyghuristan jumhuriyiti qurush xam xiyalida bolghan” dégendek bir qatar “Jinayet” lerdin bashqa yene bir uchi xelq'aragha tutashqan we chégra halqighan “Siyasiy jinayet” lermu artilghan idi. Küresh yighinida “Abdurehim eysa hej sepiride muhemmed'imin bughra, eysa yüsüp aliptékin qatarliq chet'ellerde sergerdan bolup yürgen pantürkistler bilen mexpiy körüshken”, hejdin qaytishida “Istanbul méhmanxanisida döwletbeg isimlik amérika jasusi bilen yoshurun körüshüp, til biriktürgen” dégen bir qatar “Jinayet” lermu otturigha chiqidu.

Shahitlarning ilgiri sürüshiche, aylarche sozulghan shu qétimliq küresh yighinida abdurehim eysa özining hej sepiri jeryanida héchqachan döwletbeg isimlik biri bilen körüshüp baqmighanliqini ilgiri süridu. 1958-Yili 1-ayning 17-küni kechqurun, yeni abdurehim eysa suyiqest bilen öltürülüp aridin bir sotkimu waqit ötmigen bir mezgilde, Uyghur aptonom rayonluq partkomning birinchi sékrétari wang énmaw bilen Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi hapila-shapila sowét ittipaqining ürümchidiki konsulxanisigha kirip, bash konsul dobashin'gha abdurehim eysaning ölüm weqesini doklat qilidu. Wang énmaw doklatida: “Abdurehim eysa hej sepiri jeryanida döwletbeg isimlik amérika jasusi bilen mexpiy körüshken” dégen gepni alahide eskertip ötidu.

Halbuki, abdurehim eysaning eng kichik inisi merup eysa özining 1990-yillarda tashkentte yazghan “Abdurehim eysa ölümining siri” namliq eslimiside mundaq dep yazidu: “Akam hej sepiridin qaytip kélip aldi bilen ürümchide, andin ghuljadiki ‛Uyghur, qazaq, qirghiz kulubi‚ da doklat berdi. Bu doklatqa ili oblastliq partkom we hökümet sistémisidiki kadirlarning mutleq köp qismi qatnashti. Bu waqitlarda men ili oblastliq sot mehkimiside ishlewatqan bolghachqa menmu doklat bérish yighinigha qatnashtim. Akam heremde körgen-bilgenlirini we xitay hej ömikining shu yilliq hej tawabiti jeryanidiki pa'aliyetlirini tonushturup ötti. Axirida dölet rehberliridin lyu shawchining alahide tapshuruqi bilen islam elliride pa'aliyet élip bériwatqan muhemmed'imin bughra we eysa ependilerni weten'ge qaytip kélishke ündigenlikini, emma ularning bu teklipni qobul qilmighanliqini bayan qilip ötti. Emma akam shu qétimliq doklatida bolsun yaki a'ilimizdiki qérindashlar ara bolun'ghan ichki paranglirimizda bolsun, hej sepiri jeryanida özining döwletbeg isimlik biri bilen körüshkenliki we uningdin sowghat qobul qilghanliqi toghriliq héch waqit éghiz échip baqmighan idi. 1958-Yili 1-ayda akam ürümchide ‛esheddiy yerlik milletchi‚ dégen qalpaq bilen küreshke tartilip, suyiqest bilen öltürülgende uninggha ‛abdurehim eysa hej sepiri jeryanida döwletbeg isimlik amérika jasusi bilen mexpiy körüshüp, til biriktürgen‚ dégen jinayetning artilghanliqini anglap, hemmimiz heyran bolduq.”

2019-Yili 3-may küni 86 yashqa kirgen merup eysa radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda, buningdin 61 yil ilgiri, yeni “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” bashlan'ghanda akisi abdurhim eysagha “Türkiyede döwletbeg isimlik bir qazaq jasus, yeni amérika jasusi bilen mexpiy körüshken” dégen iptiraning artilghanliqini tilgha aldi.

Merup eysa yene shu qétimliq küresh yighinida akisi abdurehim eysagha artilghan atalmish “Jinayet” ler heqqide mundaq deydu: “Akam abdurehim eysagha yene hej sepiride chet'eldiki bölgünchilerdin muhemmed'imin bughra, eysa ependiler bilen mexpiy körüshken. Ularni weten'ge qaytmasliq heqqide agahlandurghan. Chet'ellerning atalmish démokratiyesige meptun bolghan. ‛junggoning bir aptonom rayoni bolghandin amérika yaki en'gliyening mustemlikisi bolghan ewzelrek‚ dégendek zeherlik gep-sözlerni tarqatqan, dégendek bir qatar gunahlar artilghan idi.”

Merup eysa yene akisi hej sepiridin qaytip kélip ghuljada doklat bergende öziningmu bu doklat yighinigha qatnashqanliqini, akisi abdurehim eysaning doklat yighinida nahayiti éniq qilip, özining lyu shawchining tapshuruqi bilen heremda muhemmed'imin bughra we eysa ependiler bilen körüshkenlikini, ularni weten'ge qaytishqa dewet qilghanliqini, emma ularning bu teklipni ret qilghanliqini bayan qilghanliqini eslep ötti.

Shu yillarda shinjang institutidin “Yerlik milletchi” dep tartip chiqirilghan yarmuhemmet abdusattarof aridin 60 yildin artuq waqit ötkende munularni eslime qilidu: “Men 1957-yili shinjang institutining edebiyat fakultétigha oqushqa kirdim. Shu yili istil tüzitish bashlinishi bilen ‛yerlik milletchi‚ dégen qalpaq bilen tartip chiqirildim we réjimgha élindim. Arqidin emgek lagérigha ewetilip, bir yérim yil mepkure özgertishke mejburlandim. ‛yerlik milletchilikke qarshi heriket‚ bashlan'ghanda biz shinjang institutining oqutquchi-oqughuchilirigha abdurehim eysaning ‛esheddiy yerlik milletchi unsur‚ ikenliki, uning hej sepiri jeryanida ‛türkiyede palanchi bilen körüshken, pustanchi bilen körüshken, weten'ge satqunluq qilghan‚ dégendek atalmish jinayetliri uqturuldi. Kéyin tuyuqsizla abdurehim eysaning ‛özini öltürüwalghanliqi‚ heqqide xewer tarqaldi. . .”

Undaqta, abdurehim eysagha artilghan “Döwletbeg weqesi” qandaq otturigha chiqqan? atalmish “Amérika jasusi döwletbeg” zadi kim, u ré'al shexsmu yaki xitay-sowét ittipaqi istighbarati teripidin yasap chiqirilghan kishimu?

Ejeblinerliki shuki, hazirghiche ashkara bolghan arxip matériyalliri yaki mexpiyetliki bikar qilin'ghan xitay we sabiq sowét ittipaqi höjjetlirining héch biride “Döwletbeg” isimlik amérika jasusi heqqide melumat uchrimaydu. Merup eysa özining 1960-yillardin taki 1990-yillarghiche bolghan jeryanda almuta, tashkent, béshkek ariliqida talay qétim qatnap yürüp, akisining délosi toghriliq izdinish élip barghanliqini, bu jeryanda sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti we milliy armiyining yuqiri derijilik xadimlirini ziyaret qilish, shahitlarning guwahliqini élish, tarixiy höjjet we matériyallarni tetqiq qilish arqiliq akisining sirliq ölümide sabiq sowét ittipaqi bilen xitay istighbaratining birleshme qoli barliqini, atalmish “Döwletbeg” isimlik “Amérika jasusi” ning pütünley oydurma hékaye ikenlikini ilgiri süridu.

(Dawami bar)