Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (27)

Muxbirimiz qutlan
2020.08.04
yerlik-milletchi-medeniyet-inqilabi.jpg 1958-Yili xitay hökümiti qozghighan “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” te aktipliq bilen otturigha chiqqan, emma “Medeniyet inqilabi” da boynigha “Jasus” dégen taxtay ésilip, küreshke tartilghan burhan shehidi (ongda) bilen abdulla zakirof (solda).
RFA/Qutlan

Yigirme yettinchi qisim: abdurehim eysani qarilighan sabiq “Sepdash” larning kéyinki teqdiri (béshi)

1957-Yili 12-ayning ikkinchi yérimida abdurehim eysa “Esheddiy yerlik milletchi” dégen qalpaq bilen tartip chiqirilip, 1958-yili 1-ayning 17-küni sirliq suyiqest bilen öltürülgüche bolghan jeryanda peqetla bir ay waqit ötken idi. Bu qisqighine bir ay jeryanida Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizidin tartip, shinjang herbiy rayoni siyasiy bölümining mu'awin mudiri zahir sewdanofiche, Uyghur aptonom rayonluq jama'et xewpsizliki nazaritining naziri enwer jakulindin tartip, sabiq shinjang institutining mu'awin mudiri isma'il héwizullayofqiche bolghan bir qatar dangdar shexsler ilgiriki “Dostluq we sepdashliq” xatirisini yirtip tashlap, abdurehim eysani rehimsizlik bilen qarilaydu.

Ejeblinerliki shuki, yuqiriqi kishilerning hemmisi 1940-yillardiki ili inqilabi we buning netijiside qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti mezgilide abdurehim eysa bilen mürini-mürige tirep küresh qilghan “Inqilabiy sepdashlar” idi. 1930-Yillarda tashkentte oqughan isma'il héwizullayof abdurehim eysaning yéqin dosti bolup, 1945-yili ürümchide abdurehim eysa bilen birlikte “Bahar” teshkilatigha qatniship, yer asti pa'aliyetliri élip barghan yéqin sepdashlardin idi. Shungimu abdurehim eysaning eng kichik inisi merup eysa akisining sirliq ölümi heqqide éghiz achqanda: “Xitay kompartiyesi akamni ‛esheddiy yerlik milletchi‚ dep eyibligende u meydisini kérip qoyup tik turghan idi, emma xitayning dépigha ussul oynighan bir qisim yéqin dostliri bilen sepdashliri uni ‛yerlik milletchi‚ dep eyibligende akamning qelbi lexte-lexte boldi,” deydu.

Dégendek, “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” bashlinishi bilen abdurehim eysa, ziya semedi, ibrahim turdi qatarliq “Qara tizimlik” tiki kishilerge qarshi birinchi pay oqni Uyghur aptonom rayonining re'isi seypidin ezizi étip béridu. Bu heqte merup eysa öz eslimiside mundaq dep yazidu: “Bu heriketke maw zédong béyjingda turup, déng shyawping shi'ende turup biwasite qomandanliq qildi. Heriketning shinjangdiki qomandani wang énmaw perde arqisida turup, seypidin ezizini sehnige chiqirip qoydi. Seypidin ezizi ‛yerlik milletchilikke qarshi turush herikitige seperwerlik qilish yighini‚ da xitaylar teyyarlap bergen ‛yerlik milletchilikke qet'iy qarshi turup, sotsiyalizmning ulugh ghelibisi üchün küresh qilayli‚ dégen doklatini oqudi shundaqla Uyghuristanliq wetenperwerlerge qarshi birinchi oqni étip berdi.”

Aridin 30 yildek waqit ötüp, 1990-yillargha kelgende abdurehim eysaning ghulja altunluqtiki qebrisi ghayib bolidu. Seypidin ezizimu 1970-yillarning axiri hoquqtin domilap, béyjinggha élip kétilidu. U béyjingdiki mirzaqamaqta yazghan “Ömür dastani” namliq eslimisining oqurmenlerge ulashmighan 3-tomida ilgiriki meydanini yene tekrarlap: “Abdurehim eysa, ibrahim turdi qatarliq milliy kadirlarda ‛yerlik milletchilik‚ idiyesi éghir idi. Kéyin abdurehim eysa küreshke tartilip chidimighanda öliwaldi,” dep yazidu.

Merup eysa akisi abdurehim eysaning ashu künlerdiki qiyin ehwalini eslep, mundaq dep yazidu: “1958-Yilining yanwar éyi kirish bilen küresh yighini qizip ketti. Bir abdurehim eysaning üstidiki küresh yighini 16 kün dawam qildi. Abdurehim eysa qatnashqan guruppida shinjang institutining mu'awin mudiri isma'il héwizullayofmu bar bolup, u esebiylerche chalwaqap, he désila ‛abdurehim eysada milletchilik idiyesi éghir‚ dep jar saldi. U rast-yalghan pikirlerge mehkem ésiliwélip we uni prinsipqa kötürüp, abdurehim eysagha zadila aram bermidi. Abdurehim eysaning yighinda özini tekshürüshi xitay rehberlirige zadila yaqmidi. U xitayning qatmu-qat bésimlirigha pisent qilmay, béshini tik tutup meghrur turdi. Abdurehim eysaning meghrurluqidin oghisi qaynighan wang énmaw ‛küresh qilish‚ ning 16-küni küreshni yuqiri pellige kötürüp, uni üzül-késil mat qilmaqchi boldi. Abdurehim eysani pash qilish üchün özliri terbiyelep teyyar qilghan partiye aktipi isma'il hewizullayofni munberge chiqardi.”

Undaqta, küresh yighinida abdurehim eysagha tunji bolup hujum qilghan isma'il héwzullayof zadi kim idi?

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan merup eysa isma'il héwizu'ulayofning 1930-yillarda tashkentte oqughan ziyaliylardin ikenlikini, uning akisi abdurehim eysa bilen bolghan dostluq munasiwitining 1940-yillarning bashliridila bashlan'ghanliqini, shuningdin buyan taki 1957-yilighiche ular ikki a'ilining yéqin dostlardin bolup ötkenlikini bayan qildi.

Halbuki, 1957-yilining axirigha kelgende wang énmaw shinjang institutining mu'awin mudiri isma'il héwizullayoftin ustiliq bilen paydilinip, uni yéqin dosti abdurehim eysagha qarshi meydan'gha salidu. Bu heqte merup eysa öz eslimiside mundaq dep yazidu: “1957-Yili yazning axiri akam abdurehim eysa dem élish üchün bortala arishanggha barmaqchi boldi. Buni uqqan héwizullayof uninggha arishanggha bille bérish teklipini béridu. Buning bilen ular ikki a'ile arishanggha bille baridu. Héwizullayof arshangda bille dem élish pursitidin paydilinip, abdurehim eysadin gep élishqa tirishidu. U arshangda shipaliq sugha chüshkendimu, sirtta seyle qilip yürgendimu türlük so'allarni sorap akamdin sir élishqa bashlaydu. Bir küni arshangda chömülüwétip akam abdurehim eysa mundaq deptu: ‛men bu qétimqi hej sepiri jeryanida ilgiri en'gliyening mustemlikisi bolghan se'udi erebistani bilen misir ellirini körüp keldim. Ular en'gliyening mustemlikisi bolghini bilen hökümet xizmitide birmu in'gliz yoq iken. Hemme ishni erebler özliri qilidiken. Peqet bash waliy in'glizlardin qoyulidiken. Biz shinjang Uyghur aptonom rayoni dégen ataqni alghuche, en'gliyening mustemlikisi bolsaq yaxshiraq bolattiken! ‚ yene bir küni ular ikkisi seyle qilip, yiqilip yatqan bir qéri derexning üstide olturup paranglishiptu. Bu waqitta abdurehim eysa yene isma'il héwizullayofning kochilap sorighan so'allirigha jawab bérip, özining hejdin qaytish sepiride istanbul méhmanxanisida bir kéche qonup ötkenlikini, özliri chüshken méhmanxanining xojayini uni chaqirip méhman qilghanliqini sözlep béridu. Bu méhmanxanining xojayini eslide ikkinchi dunya urushida gérman armiyesige esirge chüshken sowét eskiri bolup, tégi-tekti qazaqistanliq qazaqlardin iken. Abdurehim eysa shu qétimliq parang ariliqida döwletbeg isimlik bu qazaq kishining özige bir dane naxsha qachilan'ghan patéfon pilastinkisini sowgha qilghanliqini sözlep béridu. Bu geplerni dewatqanda abdurehim eysaning qizi güzel ularning etrapida képinek qoghlap oynap yürgen iken.”

Merup eysa eslimiside yene mundaq dep yazidu: “Bortala arishangdin qaytip kelgendin kéyin dostluqtin köre mensepni ela bilgen isma'il héwizullayof abdurehim eysadin anglighan melumatlarni éqitmay-témitmay seypidin ezizige yetküzidu. Seypidin ezizi derhal buni xojisi wang énmawgha yetküzidu. Wang énmaw bu melumatlarni anglighandin kéyin xuddi chogh dessiwalghandek tépirlap, özini qoyidighan jay tapalmay qalidu. U bashlinishi aldida turghan ‛yerlik milletchilikke qarshi heriket‚ te abdurehim eysani tartip chiqirip, ujuqturush pilanini tüzüp qoyidu.”

Aridin birqanche ay ötmeyla abdurehim eysa “Esheddiy yerlik milletchi” qalpiqi bilen tartip chiqirilghinida uning yéqin dosti isma'il héwzullayof yüzidiki niqabini yirtip tashlap, abdurehim eysagha shiddet bilen hujumgha ötidu. U abdurehim eysaning hej mezgilide chet'ellerdiki “Bölgünchi” ler bilen mexpiy körüshkenlikini, qaytishida dewletbeg dégen amérika jasusi bilen körüshüp, u sowghat qilghan patéfon pilastinkisini oghriliqche weten'ge élip kelgenliki qatarliq bir qatar “Jinayet” lerni pash qilidu.

Merup eysa axirida gerche isma'il héwizullayof wang énmawning körsetmisi bilen shu yillarda yéqin dosti abdurehim eysagha xiyanet qilghan we uni satqan bolsimu, emma uning kéyinche yaxshi kün körmigenlikini, xitay da'irilirining uni mukapatlap östürüshning ornigha jazalap ghuljagha sürgün qilghanliqini tilgha alidu.

Isma'il héwizullayofning “Yerlik milletchilikke qarshi heriket” jeryanida dosti abdurehim eysani “Yerlik milletchilik” bilen eyibligenliki we uning üstidin “Qara matériyal” toplap, Uyghur aptonom rayonluq partkomgha yollighanliqi heqqidiki détallarni eyni waqitta sowét ittipaqining ürümchidiki bash konsuli dobashinning moskwagha yollighan mexpiy doklatimu testiqlaydu.

Teqdirning chaqchiqi bezide kishilerni heqiqeten heyran qalduridu. 1958-Yili 1-ayda abdurehim eysa suyiqest bilen öltürülüp uzun ötmeyla, wang énmaw guruhidikiler seypidin ezizinimu “Shinjangdiki yerlik milletchilerning eng chong katibéshi” dep eyibleydu. Bu waqitta xitay kompartiyesining aliy rehbiri maw zédung seypidin ezizining xitay ichi we qoshna ellerdiki tesirini közde tutup qoghdap qalghan bolsimu, emma abdurehim eysani eyibleshte péchka ornida qollinilghan isma'il héwizullayof qurbanliq qilinidu. Shinjang uniwérsitétining proféssori merhum abdushükür muhemmet'imin bilen nöwette türkiyede yashawatqan sultan maxmut qeshqerli öz eslimiliride 1958-yilining ikkinchi yérimida shinjang institutining mu'awin mudiri isma'il héwizullayofning bashqa nechche onlighan Uyghur oqutquchilar bilen bir qatarda “Yerlik milletchi” qalpiqi kiyip, emgek bilen özgertish lagérlirigha yollan'ghanliqini tilgha alidu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.