Abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi (1)

Muxbirimiz qutlan
2019.09.17
abdurehim-eysa-1950s Abduréhim eysaning hayat waqtidiki resimliridin biri. Waqti we orni éniq emes
RFA

Birinchi qisim: ili sultanliqigha baghlan'ghan bir jemet

Abdurehim eysaning sirliq ölümi 20-esir Uyghur tarixida, bolupmu xitay kommunistliri Uyghur diyarini idare qilishqa bashlighan deslepki 10 yilda yüz bergen eng paji'elik siyasiy délolarning biri hésablinidu.

Abdurehim eysaning ölümi 1949-yilidin 1958-yilighiche bolghan jeryanda Uyghur siyasiy serxillirining xitay kommunist partiyesining yuqiri qatlimidikiler bilen élip barghan köp qétim siyasiy küreshliri bilen chemberchas baghlan'ghan zor siyasiy délodur. Téximu éniqraq qilip éytqanda, abdurehim eysa ikkinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyiti mezgilide yétiship chiqqan Uyghur siyasiy serxillirining biri bolup, u öz sepdashliri bilen birlikte xitay kommunist hakimiyiti terkibide Uyghuristan ittipaqdash jumhuriyiti qurush üchün küreshken we bu yolda qurbanliq qilin'ghan shexslerning biri idi.

Abdurehim eysa 1958-yili yanwarda sirliq bir rewishte hayatidin ayrilip aridin top-toghra 61 yil ötken bügünki künde uning özbékistan paytexti tashkentte yashawatqan eng kichik inisi bu sirliq délo heqqide éghiz achti. Bu yil 86 yashqa kirgen merup eysa özining yillardin buyan qelemge alghan we qéshida saqlap kéliwatqan yazma eslimisini teqdim qildi. Shuning bilen birge u radiyomiz ziyaritini qobul qilip, akisi abdurehim eysaning hayati we sirliq ölümi heqqide awazliq melumat berdi.

Undaqta, abdurehim eysa zadi kim? u 20-esir Uyghur siyasiy tarixida qandaq orun tutidighan bir shexs idi? uning a'ile nesebi Uyghur tarixidiki qaysi jemet we qatlamgha tutushidu?

Merup eysa akisi abdurehim eysaning hayatini bayan qilishta gepni aldi bilen öz a'ilisi we jemetining kélip chiqish tarixidin bashlidi.

Merup akining bayan qilishiche, ularning ata-bowiliri aqsuning igerchi yézisidin bolup, texminen 19-esirning ikkinchi yérimida aqsudin muzdawan arqiliq ili diyarigha bérip olturaqlashqan kishiler iken. Ulugh bowisi yüsüp paxta öz zamanisida qol ilkide bar baylardin bolup, ili sultanliqi qurulghan yillarda u 70-80 éshekke ashliq we türlük mal-mülüklerni artip, sultanliqqa iqtisadiy jehettin yardem bergen kishi iken. Elaxan sultan zamanisigha kelgende yüsüp paxtaning bu yardemliri üchün ili sultanliqi uninggha ilining jaghistay we ghaljat qatarliq jaylirini tartuq qilip bergen iken. Shundaq qilip, yüsüp paxta bu jaylarni échip, jaghistay we ghaljat qatarliq yurtlarning perpa bolushi we awatlishishi üchün muhim rol oynighan iken.

Merup eysaning bayanlirigha qarighanda, yüsüp paxtaning oghli eysa'axun char rusiye ilini bésiwalghandin kéyin yettesugha köchüp, ghaljatni berpa qilghan iken we shu waqittiki ili diyarining eng meshhur bayliridin bolghan welibay yoldashop bilen birlikte nurghun qurulushlarni élip barghan iken.

Eysa'axunning yunus, ilyas we ibrahimdin ibaret 3 oghli bolghan bolup, abdurehim eysa we merup eysalar ibrahim a'iliside tughulghan balilar iken. Ularning a'ilisi 1917-yilidiki bolshéwiklar inqilabidin kéyin rus kommunistlirining basturush nishanigha aylinip, 1920-yillarning axirida iligha qéchip kelgen iken.

Merup eysaning eslimisige qarighanda, eysa'axun a'ilisining 3 perzentidin nechche onlighan balilar tughulghan bolup, ularning ichidin yétiship chiqqan kishiler kéyinche Uyghur hazirqi zaman ma'arip tarixi we medeniyet tarixida muhim rollarni oynighan iken.

Merup eysaning déyishiche, dadisi ibrahim a'iliside jem'iy 10 perzent tughulghan bolup, abdurehim eysa mezkur a'ilining ikkinchi perzenti, özi bolsa eng axirqi, yeni 10-perzenti iken.

Merup eysa özining 1934-yili ghuljining yuqiriqi jaghistay yézisida tughulghanliqini, hazir eysa a'ilisidin peqetla özining hayat ikenlikini tekitlep ötti.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.