Абдурәһим әйсаниң һаяти вә сирлиқ өлүми (4)

Мухбиримиз қутлан
2019.10.15
Nezerxoja-Abdusemet-oghli.jpeg Абдурәһим әйсаниң устази нәзәрхоҗа абдусәмәт оғли .
RFA/Qutlan

Төтинчи қисим: нәзәрхоҗа абдусәмәт (уйғур балиси) ниң абдурәһим әйсаға көрсәткән тәсири

Абдурәһим әйса 1928-йили болшевикларниң реҗимидин қечип ана юрти җағистайға кәлгән йиллири или вадиси һазирқи заман йеңи маарипиниң упуқ нуриға тәшна болуватқан йиллар иди. Бу вақитта абдурәһим әйса уйғур хәлқидә пүткүл милләт гәвдиси билән ойғиниш һасил қилиш үчүн йеңичә заманиви маарипқа йүрүш қилишниң зөрүрлүкини чоңқур дәриҗидә тонуп йетиду. Бу җәһәттә униң ойлиғанлири устази нәзәрхоҗа абдусәмәт оғли билән бир йәрдин чиқиду. Шундақ қилип, улар бирликтә җағистайда йеңичә мәктәп ечип, ақартиш елип бариду.

Мәруп әйсаниң баян қилишичә, акиси абдурәһим әйсаниң нәзәрхоҗа абдусәмәт оғли билән болған устаз-шагиртлиқ мунасивити 1920-йилларниң ахирлири башланған икән. У өзиниң акиси һәққидә әслимисидә мундақ дәп дәп язиду: “акам абдурәһим әйса 1920-йилларниң ахири москвадики йеза-игилик институтидин ‛байниң балиси‚ дегән баһанә билән һәйдәлгәндин кейин юрти ғалҗатқа қайтип кәлгән. Шу йилларда акам вақитни бикар өткүзмәй әйни вақиттики әң билимлик зиялийлардин болған нәзәрхоҗа абдусәмәт оғли (уйғур балиси) ни устаз тутуп, униңдин уйғур тарихи вә әдәбият билимлирини өгәнгән икән. Акамниң йезиқчилиқ тарихи әнә шу йиллардин башлиниду.”

Мәруп әйсаниң баян қилишичә, нәзәрхоҗа абдусәмәт 20-әсирниң башлирида русийә тәвәсидики уйғурлар арисида әң балдур ойғанған уйғур сәрхиллиридин икән. Әмма 1920-йилларниң иккинчи йеримиға кәлгәндә у болшевиклар һакимийитиниң тәқибигә учрап, ғулҗа тәрәпкә қечип өтүшкә мәҗбур болиду.

Мәруп әйса өзлириниң ана җәмәт тәрәптин нәзәрхоҗа абдусәмәт оғлиниң ата-бовилири билән йеқин туғқан келидиғанлиқини, бу икки аилә оттурисида илгиридин тартип йеқин мунасивәтниң мәвҗутлуқини, шу сәвәбтин акиси абдурәһим әйсаниң җағистайда устази нәзәрхоҗа абдусәмә билән маарип вә ақартиш ишлирида йеқиндин һәмкарлашқанлиқини баян қилиду.

Мәруп әйса йәнә акиси абдурәһим әйсаниң шу йилларда нәзәрхоҗа абдусәмәт оғлини устаз тутуп, йезиқчилиқ биләнму шуғулланғанлиқини, униңда милләтпәрвәрлик вә вәтән еңиниң шәкиллинишидә устази нәзәрхоҗа абдусәмәт оғлиниң күчлүк тәсири барлиқини тәкитләп өтиду.

Мәруп әйса акиси абдурәһим әйсаниң һаяти тоғрилиқ язған әслимисидә акисиниң 1930-йиллардики әдәбий иҗадийәт һаяти вә йезиқчилиқ кәчүрмишлири һәққидә мундақ дәп язиду: “1930-йиллар уйғурлар тарихидики қайнам-ташқинлиқ йиллар болди. Бу йилларда акам абдурәһим әйса бир тәрәптин пүтүн вақтини маарип вә ақартиш ишлириға сәрп қилди. Йәнә бир тәрәптин қолиға қәләм елип, вәтәнни һөрлүккә, хәлқни ойғинишқа чақиридиған, билим вә маарип арқилиқ милләтни ақартиш тема қилинған бир йүрүш шеирларни язди. У йәнә бу мәзгилләрдә бир қисим сәһнә әсәрлириниму язған иди. Униң әсәрлири шу йилларда “или гезити” вә “шинҗаң гезити” ниң әдәбият сәһиписидә “дәрдмән” тәхәллуси билән елан қилинған. У 1935-йили елан қилинған “дәртмәнниң тилики” намлиқ шеирида мундақ дәп язиду:

Оқуш, оқуш, билим елиш вақти йәтти,

Надан қелип, йәм болушниң вақти кәтти.

Җан елимгә ич сиримни уқтурай дәп,

Өз-өзүмни мунбәрләрдә қайнатқум бар!

Көңли сунуқ мискин һалда ятқан әлни,

Гүдүк челип таң сәһәрдә ойғатқум бар.

Сөйүмлүк вәтинимниң кәң қойнида,

Илим юрти, чоң мәктәпләр орнатқум бар.”


Мәруп әйса акиси абдурәһим әйсаниң әйни вақитта язған шеир вә сәһнә әсәрлирини алди билән устази нәзәрхоҗа абдусәмәт оғлиға көрситип, униң пикир-тәклиплирини алғанлиқини, абдурәһим әйсаниң 1940-йилларниң иккинчи йеримида “түрмидин оғлумға хәт” намлиқ әслимә хакатерлиқ әсәр язғанлиқини, бу әсәрни әйни вақитта нәзәрхоҗа абдусәмәт билән әхмәтҗан қасимиларниң оқуп юқири баһа бәргәнликини тәкитләп өтти.

Мәруп әйса 1940-йиллардики миллий инқилаб рәһбәрлиридин әхмәтҗан қасиминиңму нәзәрхоҗа абдусәмәт оғлини наһайити һөрмәт қилидиғанлиқини, уни билимлик устаз дәп билидиғанлиқини, һәтта униңдин көп ишларда мәслиһәт сориғанлиқини әскәртип өтти.

Мәруп әйса йәнә ғулҗида инқилаб ғәлибә қилип шәрқий түркистан җумһурийити қурулғанда әхмәтҗан қасиминиң җағистайға 3 қетим чиқип, нәзәрхоҗа абдусәмәтни һөкүмәттә вәзипә елишқа тәклип қилғанлиқи, әмма нәзәрхоҗа абдусәтниң бу тәклипни рәт қилип, әхмәтҗан қасимиға қайта-қайта: ‛рус болшевиклири арилашқан ишниң ахири хәйрлик болмайду, ‚ дәп агаһландурғанлиқини тәкитләп өтти.

(Давами бар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.