Абдурәһим әйсаниң һаяти вә сирлиқ өлүми (10)

Мухбиримиз қутлан
2019.11.26
Shi-Jongshun-shi-jinping-dadisi-ezizi-shehidi.jpg Ши җоңшүн (оттурида, ши җинпиңниң дадиси, әйни вақиттики хитай компартийәси ғәрбий-шимал бюросиниң иккинчи секретари) сәйпидин әзизи (солда) вә бурһан шәһиди (оңда) билән 1952-йилидики или сәпиридә.
Public Domain

Онинчи қисим: или валийси болған йилларда

Хитай компартийәси уйғур диярини идарә қилишқа башлиған дәсләпки икки йил җәрянида асаслиқ диққитини қандақ қилип сабиқ шәрқий түркистан җумһурийитиниң мәниви мираслирини өчүрүш, миллий армийәни тарқитиветиш вә уйғурлар ичидики ғоллуқ сиясий сәрхилләрни һакимийәт мәркизидин йирақлаштуруш истратегийәсигә қаратқан иди.

Хитай даирилири әнә ашу истратегийәниң бир қисми сүпитидә қаршилиқ туйғуси күчлүк болған абдурәһим әйсани үрүмчи вә илиниң муһитидин айрип, бейҗиңға йөткәйду. Абдурәһим әйса 1952-йилиниң яз айлириға қәдәр хитай мәмликәтлик милләтләр ишлири комитетиниң муавин башлиқи дегән “нами улуғ суприси қуруқ” мәнсәп билән бейҗиңда туруп қалиду. Мәруп әйса өзиниң бу мәзгилләрдә акиси абдурәһим әйса билән бирликтә бейҗиңға барғанлиқини вә бейҗиңдики милләтләр институтида оқуғанлиқини тилға алиду.

Мәруп әйса бейҗиңдики икки йиллиқ оқушини тамамлап, 1952-йили әтиязда ғулҗаға қайтип келиду вә или вилайәтлик сот мәһкимисидә хизмәт қилиду. Узун өтмәй у или вилайәтлик валий мәһкимисидә тәсис қилинған “омумйүзлүк түзәш вә қайтидин тәртипкә селиш ишханиси” ниң архип бөлүмигә йөткилип хизмәт қилиду. У бу йәрдә алдинқи икки йил җәрянида илида етилған, қамаққа елинған вә бастурулған йүзлигән кишиләрниң архиплирини көриду.

1952-Йилиниң башлириға кәлгәндә ваң җен, дең личүн қатарлиқ хитай коммунистлириниң икки йилдин буян уйғур диярида йүргүзгән радикал бастуруш сиясити районда еғир мәсилиләрни пәйда қилиду. Болупму “әксилинқилабчиларни бастуруш”, “чарвичилиқ районлирида ислаһат елип бериш” һәрикити илида қаршилиқ кәйпиятини оттуриға чиқириду. Бу вәзийәттә хитай компартийәси мәркизий комитети уйғур дияриға қаратқан сияситини тәңшимисә болмайдиғанлиқини чоңқур һес қилиду. Шу йили 5-айда ваң җен, дең личүн қатарлиқ хитай коммунистлириниң уйғур дияридики барлиқ һоқуқлири елип ташлиниду. Хитай компартийәси ғәрбий-шимал бюросиниң иккинчи секритари ши җуңшүн (ши җинпиңниң дадиси) өмәк башлап аввал үрүмчигә, андин ғулҗаға бариду. Ши җоңшүн илидики давалғуп турған вәзийәтни тинчитиш вә или хәлқиниң көңлини утуш үчүн қизил актип әнвәр җакулинни валийлиқтин бошитиду. Абдурәһим әйса бейҗиңдин йөткәп келинип, или вилайитиниң валийлиқиға тәйинлиниду.

Мәруп әйса 1950-йилидин 1952-йилиниң май айлириғичә болған арилиқта хитай коммунистлириниң илида йүзлигән уйғур, қазақ сәрхиллирини вә миллий армийәниң офитсер-командирлирини “тәтүр инқилабчи”, “пантүркист” дегән қалпақлар билән етип ташлиғанлиқини, миңлиған кишиләрниң қамаққа елинғанлиқини тилға алиду.

Мәруп әйса шу йилларда илидики бастурушниң нуқтилиқ һалда сабиқ шәрқий түркистан җумһурийити вә миллий армийәниң юқири дәриҗилик рәһбәрлиригә қаритилғанлиқини, һәтта сабиқ шәрқий түркистан җумһурийитиниң муавин рәиси һакимбәг хоҗани радийода сөзләшкә мәҗбурлап, униң ғени батур вә фатих батурлар билән бирлишип “әксилинқилабий тәшкилат” қурғанлиқини иқрар қилишқа зорлиғанлиқини әсләп өтиду.

Һакимбег хоҗадин кейин илидики бастуруш нишани мәшһур диний өлима мутаали хәлипәмгә кәлгәндә или хәлқи чидап туралмайду. Бу вақитта илиниң вәзийити интайин җиддийлишип кетиду.

Мәруп әйса юқириқи бир қатар вәқәләрни әслигинидә хитай коммунистлириниң “сотсиялизм ялтирақлири” ға оринивелип шу йилларда уйғур диярида, болупму сабиқ шәрқий түркистан җумһурийитиниң бөшүки болған илида тохтавсиз бастуруш вә тазилаш елип барғанлиқини, уйғурларниң мустәқил һакимийәт идийәлирини пак-пакизә тазилап түгитиш һәрикити елип барғанлиқини тәкитләп өтиду.

Мәруп әйса акиси абдурәһим әйсаниң мана мушундақ бир пәвқуладдә вәзийәттә бейҗиңдин йөткәп келинип, или вилайитиниң валийлиқиға тәйинләнгәнликини тилға алиду. Униң тәкитлишичә, ши җоңшүнниң или зияритидин кейин абдурәһим әйсаниң рәһбәрликидә или вилайәтлик валий мәһкимисиниң қармиқида “омумйүзлүк түзәш вә қайтидин тәртипкә селиш ишханиси” қурулиду һәмдә қамалғанларни бошитиш, қанунсиз мусадирә қилинған мал-мүлүкләрни игисигә қайтуруш ишлири елип берилиду.

Мәруп әйса шу йилларда илидики бир қисим қол-илкидә бар байлар билән юрт чоңлириниң һәтта мусадирә қилинған мал-мүлүклири қайтуруп берилгәндә қорқунч вә вәһимә түпәйли уни алғили унимиғанлиқини тилға алиду.

Шуниңдин кейин абдурәһим әйса илиниң һөкүмәт вә мәмурий ишлирини толуқ қолиға елип, илгири хата бир тәрәп қилинған көплигән делоларға қайта қарап чиқиду, қамалған кишиләрни бошитип, уларниң хизмитини әслигә кәлтүриду. 1954-Йили или қазақ аптоном области қурулғанда у или областниң биринчи муавин башлиқи, қошумчә или вилайитиниң валийси болуп хизмәт қилиду.

(Давами бар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.