“Dozaxqa kirmisun dédim”

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2017.11.21
xotenlik-momay-newre.jpg Xoten qaraqashtiki melum mehellide newrisini béqiwatqan Uyghur ana. 2016-Yil, xoten, qaraqash.
RFA/Abduweli Ayup

Men liyudawan qamaqxanisigha 2013-yili 10-séntebir qamalghandin kéyin kamirlar üch qétim Uyghur tutqun'gha toshup ketti. Biri shu yilining 11-aylirida, yene biri 2014-yili 3-aylarda boldi, emma 2014-yili maydin kéyin kamirlar Uyghur siyasiy mehbusqa liq toldi. Burundin bir kamirigha birerdin toghra kélidighan Uyghurlar biraqla köpiyip xitaylar azsanliq bolup qaldi. Bularning hemmisige shu waqitlarda yüz bergen türlük “Hujumlar” bahane bolghan idi. Halbuki, bu “Siyasiy” tutqunlarning mutleq köpchiliki shundaq weqe bolghanliqidin bixewer idi. Xewerdar bolghan peqet ikkiylen bolup, biri shundaq xewerni ündidarda tarqitip tutulghan idi.

2014-Yili maydin bashlap menmu terjimanliq bilen aldirash bolup kettim. Chünki her bir mehbusning qandaq guman bilen tutulghanliqi qamaqxana arxipida xatirilinishi lazim iken. Méning xitayche terjimem bir angsiz xro'inkesh yaki oghrining terjimisige qarighanda mehbuslargha paydiliq bolsimu, beribir bir Uyghurning liyudawan qamaqxanisida éghir kün körüshige sewebkar bolidighan bolghachqa bu ishtin izchil özümni qachurattim. Shu seweb bilen herqanche xalimisammu bir munche Uyghurning kechmishige shahit boldum. Bularning ichide 2014-yili maydiki etigenlik bazarda bolghan partilashni resimlik tarqatqan nurmemetmu bar idi.

Nurmemet gumidin bolup, her qarisam uni merhum muhemmed'imin bughragha oxshitattim. Muhemmed'imin bughraning yéngisarda shéhit bolghan bir inisining ismimu nurmemet idi. Uyghur gundipay uni qamighan küni méni körsitip, Bu kim tonumsen? Dep sorap “Tonuymen” dégen jawabni aldi-de, manga qarap, Qara sen özüngni siyasiy emes deysen, lékin bu yerge kirgen siyasiylardin séni tonuydighanlar chiqip siringni pash qilipla turidu, Dep qoyup chiqip ketken idi.

Nurmemet kamirida men burun yazghan mezmunlar heqqide soraytti, néme qilsam shuni dorashqa tirishatti. Yéngi mehbuslar kamirigha kirgendin bashlap ikki tereptiki kaméradin nazaret qilinatti. Men jayimda turup sekrep, toxtimay méngip, qorsaq qatlap heriket qilsam gep qilmighan bilen nurmemet méni dorighan haman agahlandurush alatti. Uningdin bir küni “Türkche, in'glizche we xenzuchidin qaysini ögitip qoyay?” dep sinap baqtim. U héch ikkilenmey xitaychini tallidi. Nurmemet ezeldin mektepte oqumighan bilen kitab oqushni adet qilghan bala idi. U tetür mijez, nadanlardin emes idi.

- Nurmemet, némishqa etigenlik bazardiki partlashta öltürülgen bigunah yashan'ghanlarning resimlirini tarqatting? - dep soridim birküni.

- Kapirning yüriki mujuldi, mujahitlar bir ish qildi, dep xosh bolghan, - dédi u. Buni anglap peqet ichimge sighduralmay qaldim.

- Sen'ghu bir qétim xosh bolush üchün shu ishni qilipsen, undaq bolsa, mawu putimizdiki zenjirni, ichidin süwerek chiqidighan köktat shorpisini, her birimizge kusirini yuyduridighan xitay mehbuslarni kim resimge tartip tarqitidu? méning dadisiz qizlirimning yighisidin, séning hamilidar ayalingning nalisidin kimler, nechche qétim xosh bolidu, bilemsen? mawu qamaqxanigha qara, tunggan barmu, qazaq barmu, qirghiz barmu? ular musulman'ghu? hijret, jihad bizgila perz, ulargha perz emesmu?
- Shularni dewétip öpkem örülüp gépimning axirini dawam qilalmighan idim.

Kamirda wang famililik bir qatil bar idi. U adette héch kimge gep qilmay xitayche damka oynash bilen kün ötküzetti. Nurmemetke xitayche xetni özüm ögitip sözleshte teleppuzini toghra chiqarsun dep xéli melumatliq bir xitaygha tonushturup qoysam, shu qatilni ustaz tutuwaptu. Könglümde narazi bolsammu özining oylighini bardur, dep gep qilmidim, lékin u wehshiy qatilning qilghanliri ésimge kelsila nepritim qozghilip qarighummu kelmeytti.

Bir küni kamirida jédel chiqti. Seweb nurmemet taziliq bashliqining buyruqigha perwa qilmighanmish. Men nurmemetning xitayche bilmeydighanliqini chüshendürüp bolghuche qamaqtiki kunupka bésilip gundipaygha erz qilindi. Gundipay kélip nurmemetni jazalashqa - putidiki kishen'ge qolini ishkellep chétip qoyushqa temsheldi. Shu haman héliqi qatil xitay nurmemetni aqlap sözlep ketti. Qiriq kün boptu, bu kamirda peqet nurmemetla uninggha her seher salam qilidiken, külümsirep yaxshi mu'amile qilidiken, köngül bölidiken. Nurmemet her küni etigende wanggha yotqan qatliship béridiken, (chünki yotqanlar üch minut ichide serengge qépidek qirliq, eplik we chapsan qatlinishi kérek idi), uningdin damka öginidiken, xitayche meshiq qilidiken, paranglishidiken. Gundipay bularni anglap wanggha qarap turup qaldi. Wangning teripliri gundipaygha toghra tuyuldimu, ya u bu qatilning nurmemetke meshghul bolup chataq chiqarmighinidin xosh boldimu, jaza bermey chiqip ketti. 

Hazirghiche kamirida manga eng set körünidighan wang pingning “Bir ademning xitayche bilmey, buyruq chüshenmesliki gunah bolsa, jazasini men ötey” dégini we kamirida men eng amraq nurmemetning “Aka uni ikki aydin kéyin atidiken, dozaxqa kirmisun, yaxshiliqimdin tesirlinip musulman bolsun dédim,” dégenliri qulaq tüwimde. Shu ish bolup heptidin kéyin nurmemetni bashqa kamirigha yötkiwetti. U wang pingni musulman qildimu-yoq, bilmeymen, emma u muhebbet we sewr bilen bir qatilni, adem öltürüp parchiliwetken qanxorni adalet üchün dest turushqa qayil qilghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.