Ghulamidin pextaning hayati (25): “Azadliq radiyosi” da Uyghur awazining taqilishi

Soghuq urush yillirida gérmaniyening myunxén shehiridin anglitish bériwatqan “Azadliq radiyosi” ning Uyghur tilidiki anglitishi gherb dunyasida yangrighan Uyghurlarning birdin-bir Uyghur awazi idi.

1950-Yillarning axirliridin taki 1970-yillarning axirlirighiche “Azadliq radiyosi” ning Uyghurche programmiliri bashqa qérindash türkiy tilliridiki anglitishlar bilen bille sabiq sowétlar ittipaqi hökümranliqidiki ottura asiya rayonigha, hetta xitay ishghaliyitidiki Uyghurlar wetinige qeder yangrighan idi.

Kommunizm lagéri bilen bolghan bu jeryandiki axbarat we teshwiqat küreshlirige öz kechürmishliri bilen shahit bolghan ghulamidin paxta ependi “Azadliq radiyosi” da Uyghurche anglitishning yolgha qoyulushi we sistémilishishida muhim rollarni oynaydu.

Ghulamidin paxta 1960-yillarning ikkinchi yérimida xizmet éhtiyaji bilen gérmaniyedin amérikagha yötkelgen bolsimu, emma myunxéndiki “Azadliq radiyosi” ning Uyghurche anglitishida sattar mexbul chopani, erkin aliptékin, enwerjan we zeynep xanim qatarliq bir türküm sepdashliri xizmetni dawamlashturidu.

Halbuki, xitayda “Medeniyet zor inqilabi” axirliship, yéngi bir dewrning signali chéliniwatqan 1970-yillarning eng axirqi yillirida “Azadliq radiyosi” din yangrighan Uyghur tilidiki anglitish déng shyawping xanidanliqi mezgilidiki amérika-xitay munasiwetlirining qurbani qilinidu.

Ghulamidin paxta ependi aridin 38 yil ötken bügünki künde munularni eslime qilidu:

“‛azadliq radiyosi‚ da Uyghur tilidiki radiyo anglitishining tesis qilinishi we emeldin qélishi mundaqche éytqanda, amérika bilen sabiq sowétlar ittipaqi we xitaydin ibaret üch qutupning soghuq urush mezgilidiki murekkep munasiwetlirining bir yüzige wekillik qilidu. 1979-Yili xitay kompartiyesining ikkinchi ewlad rehbiri deng shyawping amérikani ziyaret qilishtin 15 kün ilgiri amérika radiyo shirkiti ‛maliye qiyinchiliqi‚ sewebi bilen gérmaniyediki ‛azadliq radiyosi‚ ning Uyghurche anglitishini toxtatqanliqini uqturdi. Bu heqtiki notaning bir nusxisi hazirmu mende saqlanmaqta. Shuningdin kéyin biz sattar bulbul we erkin alptékinler bilen birlikte Uyghurche radiyo anglitishini saqlap qélish üchün küchimizning bariche küresh qilduq. Epsuski, ‛azadliq radiyosi‚ ning Uyghurche anglitishi amérika-xitay munasiwetlirining qurbani qiliwétildi.”

Ghulamidin paxta ependi eyni chaghda “Azadliq radiyosi” ning Uyghurche anglitishini saqlap qélish üchün xizmetdashliridin sattar bulbul, erkin aliptékin qatarliqlar bilen birlikte amérika döletlik radiyo shirkiti hemde washin'gtondiki munasiwetlik orunlargha arqa-arqidin doklat we telepnamiler yollaydu. Halbuki, maw zédongning ölümidin kéyinki xitay bilen yéngiche munasiwet tikleshni oylishiwatqan amérika hökümiti “Azadliq radiyosi” ning Uyghurche anglitishini eslige keltürüshni qollimaydu.

Shundaq qilip, gérmaniyedin 20 yillap yangrighan “Azadliq radiyosi” diki Uyghur awazi xitay kompartiyisining ikkinchi ewlad rehbiri déng shyawpingning 1979-yilidiki amérika ziyariti esnasida amérika-xitay diplomatiyesining qurbani qilinidu. Ghulamidin paxta ependi, sattar bulbul, erkin aliptékin, zeynep xanim, enwerjan, ilyarjan we özi bolup jem'iy 6 kishining awazi bilen 1979-yili 2-ayning 15 küni “Azadliq radiyosi” Uyghurche anglitishning eng axirqi wida programmisini anglatqanliqini esleydu.

Shu künidiki “Wida programmisi” da ghulamidin paxta mikrofon aldida munularni anglitidu: “Uyghur awazini buningdin del 19 yil awwal ‛azadliq radiyosi‚ arqiliq yawropa qit'esidin eng deslep men yangratqan idim. Buning üchün pexirlinimen”.

Erkin aliptékin mundaq deydu: “Biz ümid bilen bashlighan ishni ökünüsh bilen ayaghlashturghan bolduq. Himmet bizdin boldi, emdi medetni allahdin kütimiz!”

Sattar mexbul chopani “Wida programmisi” diki eng axirqi awazini töwendiki shé'ir bilen ipade qilidu:

Ger chiqmisa Uyghur üni bügünlük,
Démeyliki, éghzi baghlaq, tügümlük.
Uyghur üni minglarche yil yangrighan,
Yene yangrar, tinduralmas shiwirghan.
Tinamdu héch uning eksi sadasi,
U - mezlumning nalisi we nidasi…
Rishte we bagh ünde emes, köngülde,
Shunga bolmas héch bir qepes köngülde.

1979-Yili 15-féwralda “Azadliq radiyosi” ning Uyghurche anglitishi toxtitilghandin kéyin, ghulamidin paxta sepdashliridin erkin aliptékin bilen birlikte myunxén, washin'gton, nyu-york we istanbul ariliqida talay qétimlar qatrap anglighuchilardin pikir toplaydu. Eyni waqitta Uyghur muhajirlar dunyaning jay-jaylirida tarqaq yashawatqan bolghachqa, erkin aliptékin bilen ghulamidin paxta istanbul, qeyseri, almuta, rawalpindi, mekke we jidde qatarliq jaylardiki Uyghur muhajirlardin awaz we imza toplap, Uyghurche anglitishni eslige keltürüshke tirishchanliq körsitidu. Ular washin'gtondiki amérika döletlik radiyo shirkitining mes'ullirigha yüzlerche doklat we teleplerni ewetidu. Halbuki, eyni waqittiki amérika-xitay munasiwetlirining yéngi yüzlinishi buninggha yol bermeydu.

Bu jeryandiki kechmishliridin eslime teqdim qilghan ghulamidin paxta, gérmaniyediki “Azadliq radiyosi” da Uyghurche anglitish toxtap aridin top-toghra 19 yil ötkende, yeni 1998-yiligha kelgende amérika paytexti washin'gtonda échilghan “Erkin asiya radiyosi” da Uyghurche anglitishning qayta bashlan'ghanliqini hayajan ilikide tilgha alidu.

(Dawami bar)