Küresh qaynimida ötken yillar - 8

Dolqun eysa 1995-yili yazda orta asiya elliride

1995 - Yili 7 - ayda türk dunyasi yashlar qurultiyi qirghizistanning issiq köl rayonida chaqirilidu. Dolqun eysa qatarliq 6 neper Uyghur yigiti türkiyidiki “Sherqiy türkistan yashlar birliki” ge wakaliten mezkur yighin'gha qatnishish üchün orta asiyagha seper qilidu.

Pütkül türk dunyasidin kelgen nechche yüzligen jenggiwar yashlar qirghizistan'gha toplinidu. Dolqun eysamu öz sepdashliri bilen birge orta asiya tupriqigha qedem basidu. Qirghizistandiki “Ittipaq jem'iyiti” hemde Uyghur jama'etchiliki ularni qizghin qarshi alidu.

Bu yillarda yéngila musteqilliqqa érishken orta asiya döletliri dawalghup turghan bir tarixiy shara'itta turuwatatti. Bolupmu eyni chaghdiki qirghizistan orta asiya döletliri arisida türlük siyasiy teshkilatlar we erkin pikirlerning mewjut bolup turushigha nispiy halda yol qoyghan el idi. Uning üstige, shu mezgillerde Uyghur aptonom rayonidin soda - tijaret bilen orta asiyagha kelgen Uyghurlarning köp qismi béshkektiki “Tur baziri” gha toplan'ghan, bu yerdiki Uyghurlarning pa'aliyetliri janlan'ghan yillar idi. Issiq köl boyida échilghan yashlar qurultiyining aldi keynide dolqun eysa qatarliq Uyghur yashliri béshkektiki Uyghur jama'etchiliki bilen zich alaqide bolidu. Ular béshkek bilen almuta arisida tinimsiz qatrap bu yerde türlük usullarda qanat yéyiwatqan Uyghur pa'aliyetlirige aktip ishtirak qilidu. Qirghizistandiki Uyghur jama'iti meschitler arqiliq i'ane toplap Uyghur yashlirining pa'aliyetlirige iqtisadiy yardem béridu. Shu mezgilde dolqun qatarliq Uyghur yashliri almutada oljas sulaymanof bashchiliqida uyushturulghan xitayning lopnurdiki yadro sinaq bazisini taqash toghriliq ammiwi pa'aliyetlirige qatnishidu. Ular mezkur pa'aliyetke qatnashqan her sahe kishiliri bilen birge almutadin yolgha chiqip taki qorghas chégrasighiche namayish qilip bérip xitay hökümitige qarshiliq körsitidu. Xitay terepmu bu namayishtin nahayiti jiddiyliship chégra ponkitlirigha bolghan hoshyarliqini kücheytidu.

Shuningdin kéyin dolqun eysa bashliq bir bölek Uyghur yashliri qirghizistanda dunya türk yashliri qurultiyigha qatnishiwatqan herqaysi el yashlirini heriketlendürüp béshkektiki xitay elchixanisi aldida namayish qilidu. Buningdin jiddiyleshken xitay da'iriliri qirghizistan hökümitige bésim qilip dolqun eysa bashliq Uyghur yashlirini xitaygha qayturuwétishni telep qilidu. Qirghiz saqchilirimu yashlar qurultiyi échiliwatqan jayni qorshawgha élip ichki buyruqni ijra qilmaqchi bolidu. Emma türkiye we bashqa gherb ellirining arigha kirishi bilen qirghizistan terep bu ishtin qol tartidu.

Bu ishtin kéyin ular qazaqistan'gha bérip jumhuriyetlik Uyghur ittipaqi qarmiqida pilanliniwatqan “Orta asiya Uyghur yashliri medeniyet küni” pa'aliyitini pütün dunyadiki Uyghur yashlirining pa'aliyitige özgertish heqqide sözlishidu. Mezkur pa'aliyetning yétekchiliridin qehriman ghojamberdi qatarliqlarning qoshulushi bilen mezkur pa'aliyetning tunji qétimliqi almutada chaqirilmaqchi bolidu. Dolqun eysa qatarliq yashlarmu türkiyige qaytip teyyarliq xizmetlirige kirishidu.

Her tereplimilik teyyarliqlardin kéyin 1995 - yili 10 - ayda “Dunya Uyghur yashliri medeniyet küni” pa'aliyitining tunji nöwetlik yighilishi almutada ötküzülidu. Türkiye, gérmaniye, amérika, misir, pakistan hemde orta asiya elliridin bolup köpligen yashlar mezkur pa'aliyetke qatnishidu. Yighin bashlinip birinchi künila qazaqistan bixeterlik xadimliri xitay hökümitining bésimi bilen mezkur yighilishni emeldin qaldurghanliqini jakarlaydu. Emma ular mezkur yighilishni shexslerning öylirige yötkep mexpiy dawam qilidu. Yighilish axirida bu pa'aliyetni her yili bir dölette ötküzüsh qarari élinidu. Birinchi nöwetlik yighilishning qarari boyiche ikkinchi nöwetlik dunya Uyghur yashliri yighilishi qirghizistan Uyghurlirining “Ittipaq jem'iyiti” sahibxaniliqida béshkekte ötküzülmekchi bolidu. Epsuski eyni chaghdiki orta asiya döletlirining dawalghup turghan weziyiti we xitayning küchlük bésimi bilen ikkinchi nöwetlik yighilish pilan boyiche béshkekte ötküzülüsh mumkinchiliki bolmaydu.

Dolqun eysa orta asiyadin türkiyige qaytip barghandin kéyin weziyetning barghanséri chingip bériwatqanliqini hés qilidu. Ularning türkiyidiki pa'aliyetlermu türlük bésimlargha duch kélishke bashlaydu. Dolqun eysaning türkiye wetendashliqi üchün sun'ghan iltimasimu ret qilinidu. Buning bilen uning türkiyide dawamliq turush we Uyghur dewasi üchün xizmet qilish mumkinchiliki barghanséri tariyip baridu. Weziyetni mölcherligen dolqun eysa dostliri we her sahediki sepdashlirining teklipi bilen türkiyidin ayrilip yawropagha kétish qararigha kélidu. Uning ayali mahiremu shu mezgilde türkiyige kélip dolqun bilen jem bolidu.

1995 - Yili 12 - ayning 15 - küni muhajirettiki Uyghur dewasining péshwaliridin eysa yüsüp aliptékin alemdin ötidu. Uning ölümi türkiyini merkez qilghan bir dewr Uyghur dewasining axirlashqanliqidin dérek béridu. Türkiye hökümiti merhumning axiretlikini dölet derijilik eskiriy murasimi bilen ötküzidu. Onminglighan insanlar merhumning jinaza namizigha qatnishidu.

1996 - Yilining bashlirida dolqun eysa türkiyidiki ikki yérim yilliq muhajiret hayatini axirlashturup gérmaniyege kélidu. U gérmaniyidiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliri bilen birliship ikkinchi nöwetlik “Dunya Uyghur yashliri uchrishishi” ni myunxénda chaqiridu. Bu uchrishishqa dunyaning herqaysi jayliridin nurghunlighan wekiller ishtirak qilidu. Shundin kéyin ular dunyaning herqaysi jayliridiki küchlerni, bolupmu muhajirettiki Uyghur dewasi yolida jan köydürüwatqan chonglarni bir yerge jem qilish we ichki ittipaqliqni kücheytish chaqiriqini ortigha chiqiridu. Buning bilen dunya Uyghur yashlirining bir teshkiliy asasi gérmaniyining myunxénni baza qilghan halda shekillinishke bashlaydu.

(Dawami bar)