“Biz medeniyette néme üchün chékinip kettuq?” (2)

Hakimyet béshida olturghan herqandaq hökümran öz hakimiyitini qol astidiki emir - ekabirliri arqiliq yürgüzidu, hökümran qanche chirik, xiyanetchi we parixor bolsa, qol astidikilermu shunche chirik, parixor we xiyanetchi bolidu. Tariximizni waraqlap köridighan bolsaq, ene shundaq chirik, parixor, xiyanetchi emeldarlarning köp ötkinini bileleymiz. (Bu ehwal tarixmizdila emes, hazirqi künimizdimu eng chong ijtima'iy mesililerdin biri hésablanmaqta - tehrir) hökümran we qolchomaqlirining chirikliki, parixorliqi tüpeylidin xelq üstidiki baj - séliq köpiyip ketken, xelq qatmu qat zulum destidin yashashqimu amalsiz qalghan. Bir tereptin xan we uning ambal, doteyliri zulum qilsa, yene bir tereptin, na'insap begler, xojilar, sheri'etni destek qiliwalghan mollilar herxil alwang - yasaq, baj - séliq, sheri'ette belgilen'gendin artuq öshre - zakat, pitre yighip zulum salghan. Ching sulalisining sadiq qul ghalchiliri begler bolsa, baj we séliqni hessilep yighip özini béyitish bilen birge ambal, doteylerge sogha - salam, para bérip téximu chong imtiyazlar üchün (toghrisi xelqning qénini téximu bek shorash üchün) heriket qildi, xelq qangghir qaxshap jan teslim qiliwatsa, ambal, dotey, beg - ghojamlar özlirining paraghetlik turmushining peyzini sürdi, netijide zulumgha chidimighan xelq nurghun qétimliq qozghilang qilip, mustebit, chirik hakimiyetni aghdurmaqchi boldi.

Mana bularning hemmisi tarix, eyni dewrdiki ré'alliq. Ching sulalisi hökümranliri dewri we bashqa dewrlerde bolsun, hökümranlarning éghir zulumliri xelqni pütünley halidin ketküziwetken. Mushu xil ehwal astida ténchliqning bolmasliqi, sopizmning bésimi, iqtisadi qiyinchiliq xelqni özining mediniy ma'arip ishlirigha köngül bölelmeydighan qilip qoyghan. Xelq maddi, meniwi bayliqliridin pütünley mehrum bolghan. “Pul bolsa janggalda shorpa” deydu Uyghur danaliri, derheqiqet pul bolmisa héch ish aqmaydu, pul démek iqtisad, kapital, meblegh démektur. Yuqirida körginimizdek, urush we dehshetlik ézishler Uyghur xelqining igilikini pütünley weyran qilghan bolup, sopizmning terki dunyachiliq teshebbusi bu weyranchiliqni téximu kücheytiwetken. Meyli jonggharlar bolsun yaki ching sulalisi bolsun, xelqning medeniyet ma'arip ishlirigha meblegh sélishi, qollishi mümkin emes idi, chünki xelq pen - ma'arip arqiliqla hayatliq yolini, barawerlikni, hetta ularni aghdurup, özige özi xoja bolush yolini tapalaytti, hökümranlar Uyghurlarni adaqqi öz hökümide tutushni meqset qilidighan tursa, buni qandaqmu xalisun? öz - özini tonighan, milletperwerliki wujutqa kelgen milletla menggü öz mewjutluqini kapaletlendüreleydu, buni peqet heqiqi pen - ma'aripla ishqa ashuralaydu. Shunga büyük muteppekkür yüsüp xas hajip ilim bilen kökke chiqqili bolidighanliqi, qulning qulluqtin xalas bolalaydighanliqini mundin ming yil muqeddem bizge jakarlighan. Ching sulalisining axirqi ghalchisi yang zéngshinning xelqni menggü nadanliq kishenide kishenlep turush üchün pen ma'aripni qattiq cheklep, xurapi mollilarni sétiwélip xelqni idare qilghanliqi buning pakiti emesmu?

20 - Esirdin ilgiri ershi, futuhi, molla muhemmet sadiq qeshqiri, zohuri, molla yunus yerkendi, ghéribi, nizari, katibi, molla muhemmet tömüri, nazimi, tejelli... Ge oxshash muweppiqiyet qazan'ghan bir türküm medeniyet erbapliri yétiship chiqqan, ularning muweppiqiyet qazinishida melum iqtisadi arqa térigi bar idi. Bolupmu 20 - esirning aldinqi yérimidiki medeniyet erbaplirimizdin abduqadir damolla, abduxaliq Uyghur, lutpulla mutellip, molla muhemmet oghuz hemra, iminjan bahawiddin... Qatarliq bir türküm ot yürek kishiler iqtisadi jehettin azraq bolsimu asasi bolghachqila chet'elge chiqip yaki ölke merkizige bérip ilim tehsil qilalighan, mektep échip ilim tarqitalighan. Iqtisad yeni pul bolmighanliqtin nurghun eqilliq perzentler xuddi molla toxti yazghandek uqushtin qélishqa mejbur bolghan. Iqtisad bolmisa qurulush qilghili bolmighinigha oxshash mektep - medrislerni sélip, ilim meripet tarqitish mümkin bolmaydu, xelqmu nadan qélip menggü "mangqurt" bolup qalidu.

4. Seweb: sirtqi dunya bilen alaqe aziyip békinmichilik kücheygen

Xelqimizning medeniyet we tereqqiyatta bunchilik qalaq haletke chüshüp qélishi xelq'ara muhit bilenmu zich munasiwetlik. Yüen sulalisi dewride Uyghur déngizchisi yighmishning gherbke baridighan déngiz yolini échishi, ming sulalisi dewride xuyzu déngizchisi jéng xéning déngiz qatnishini yene bir baldaq yuquri kötürishi bilen sherq - gherb alaqisi quruqluqtin köre déngiz yoligha köchti. Chünki kéyinki ottura esirdin bashlap merkiziy asiyada bir - birige qarshi birmunche ushshaq fé'odal xanliqlar barliqqa keldi. Netijide yipek yolidin ibaret bu sherq - gherb medeniyet, iqtisad - soda léniyisi ténch bolmighanliqtin asta - asta öz rolini yuqutup baridu. Bu heqte sabiq sowétlik mu'ellipler gafirof bilen miroshinkowlar mundaq dep yazidu:

“Yipek yolining tosulishi hemde yawrupaliqlarning hindistan we xitaygha baridighan déngiz yolini échip, uni igelliwélishi sewebidin merkizi asiyaning dunya bilen bolghan soda qatnash alaqisi üzülüp qaldi. Gherb bilen sherqning iqtisadi we medeniyet almashturush yoli özgirip, merkizi asiyani jenub we shimal tereptin egip ötidighan boldi. Merkizi asiyada yerlik fé'odal hökümranliq kücheygenliktin, iqtisad we medeniyette nahayiti téz xaraplishishqa qarap mangdi”.

Amérikiliq ataqliq tarixshunas stawri'anus ependi dunya tarixidin yekün chiqirip, “Dunyaning omumiy tarixi” namliq kitabida: "dunya tarixi ispatlidiki, bir ijtima'i guruhning medeniyette tereqqi qilishini uning qoshnilirining tejribilirini qobul qilalighan yaki qilalmighanlighi belgileydu. Bir ijtima'i guruh érishken her xil keshpiyatlarni bashqa ijtima'i guruhlargha tarqitidu. Shunga ularning arisidiki bérish - kélish qanche köpeyse, öz ara öginish pursitimu köpiyidu. Omumen, medeniyette eng iptida'i halettiki qebililermu uzaq jeryanda békik yashighan, shuning üchün ular qoshna qebililerning medeniyet muweppiqiyetlidin paydigha érishelmigen. Bashqiche qilip éytqanda, bashqa jughrapiyilik amillargha oxshash insanlarning tereqqiyatidiki achquch - milletler arisidiki yéqinlishishqa baghliq. Bashqa milletler bilen öz ara tesir körsetken eshu milletlerning ghayet tereqqiyatlargha érishish imkaniyiti intayin zor. Emeliyette, ularning téz sür'ette tereqqi qilishigha türtke bolidu, chünki ularning duch kélidighini tereqqiyat pursiti bolupla qalmastin, yene shallinish bésimidur. Nawada öz ara tesir pursitidin paydilinip tereqqi qilmisa, choqumla asimilatsiye bolidu yaki yuqulush xirisini élip kélidu. Eksiche békik halette yashighan millet sirttin kélidighan énrtsiyige érishelmise, yeni xewp - xeter bolmisa, shallinish bésimi ular üchün mewjut bolmisa, ular eslidiki haliti boyiche nechche ming yil yashaydu".

Merkiziy asiyada yashighan Uyghur xelqimu yuqiriqi qanuniyetning sirtida emes.

Bu chaghda wetinimizdila emes, merkiziy asiyaning bashqa jayliridiki ehwalmu buninggha asasen oxshash bolup, musulman sherq dunyasi xaraplishishqa yüzlinip, burunqi medeni güllinish pütünley tügeshken, burunqi ilim - pen güllinishi axirliship, xurapiyliq we mezhebchilik küchiyip tepriqi hakimyetler köpeygen, öz ara nizalar köpiyip, igilik we xelq turmushi xaraplashqan. Yawropada bolsa, ehwal buning eksiche bolup, islahat, riqabet jush urup rawajlinip, tebi'i pen, ijtima'i penlerde we sana'ette yéngi bösüsh boluwatqan we sana'et, yéza igiligi tereqqi qilip mashinilishiwatqan bolup, uchqandek tereqqi qilghan idi. Biz bulardin pütünley xewersiz halda " quduqning tégidiki paqidek" asman mushu dep yürüshke mejbur bolduq. Netijide insanlar tereqqiyatigha töhpe qoshup kéliwatqan Uyghur xelqi“Uchar gilem”, “Yaghach at” ta eks etken hawa qatnash arzulirimu shu boyiche chöchek bolup qéliwerdi.

Dawami bar.