Muhemmed emin bughra (53): “Ey, weten qurbanlari!”
2025.01.07

Ah sizge, ey weten qurbanlari,
Ey ulusning qehriman oghlanlari.
Sizge biz qan yighlasaq hem az turur,
Kim idingiz-yürtimizning jananlari.
Biz untulduqmu dep qayghurmangiz,
Yurt üchün millet üchün ah urmangiz.
Janingizni xosh tutung jennet ara,
Bizge qaldi bu alemlik orningiz.
Qaningizni yerde qoymas bu ulus,
Yurt milletni unutmas bu ulus.
Her yigit sizning izingizdin yürür,
Qurtulur qulluqde qalmas bu ulus.
Ulus sizni unutmas héch qachan,
Yolingiz üzre yürürler her qachan.
Ulus oyghandi, emdi uxlamas,
Jan bérur sizdek, ya alghusi jan!
“Ah, weten qurbanlari” namliq yuqiriqi shé'ir muhemmed emin bughraning 1947-yili 4-ayning 6-küni ürümchidiki musulmanlar qebristanliqigha qaytidin depne qilin'ghan 1930-yillardiki sherqiy türkistan inqilabining yétekchisi merhum xojaniyaz hajining qebrisi üstide oqughan mersiye shé'iridur.
Shu küni exmetjan qasimi, muhemmed emin bughra qatarliq milliy inqilab rehberlirining yétekchilikide ürümchining jenubidiki Uyghurlar rayonigha toplan'ghan minglighan jama'et ikki tawutni égiz kötürginiche qoshköwrük (nenlyang)tiki musulmanlar qebristanliqigha qarap ilgirileydu. Bélige aq baghlap, du'a-tekbirler éytip, süküt ichide kétiwatqan Uyghur jama'itining heywetlik körünüshi ürümchini lerzige keltüridu. Shu küni ürümchidiki xitay ahaliliri ishik-derizilirini him étip, kochigha chiqishqa jür'et qilalmaydu. 1937-Yili jallat shéng shisey teripidin tutqun qilin'ghandin kéyin türmide wehshiy usulda qiynap öltürülgen we mexpiy türde kömüwétilgen merhum xojaniyaz haji bilen sheripxan törining jesetliri shu küni minglighan jama'etning ishtirakida yerlikke qaytidin qoyulidu.
Milliy inqilab rehbiri exmetjan qasimi merhum xojaniyaz hajining yéngidin depne qilin'ghan qebrisi üstide intayin tesirlik nutuq sözleydu. Eyni waqitta shangxeyde chiqidighan “Közitish” (观察) géziti ürümchidiki bu heywetlik depne murasimi toghriliq mexsus xewer bérip: “Xojaniyaz haji 1933-yili 11-ayning 12-küni qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining jumhur re'isi. Bu jumhuriyet ma jungying qisimliri teripidin yoqitilghandin kéyin, shéng shisey xojaniyaz hajigha ölkining mu'awin re'islikini teklip qilish arqiliq, uni ündekke keltürgen we axirida öltürüwetken. 4-Ayning 6-künidiki depne murasimida ürümchining jenubi adem déngizigha toldi. Murasimgha mes'ul rehberlerdin biri, xitay hökümranlirining ötmüshte Uyghurlargha yürgüzgen zulmetlik hökümranliqi we Uyghurlarning milliy qehrimanlirini wehshiylerche öltürüp yoqatqanliqi toghriliq tesirlik nutuq sözlidi. Andin ölkilik hökümetning yene bir rehbiri, yeni xojaniyaz hajining öz dewridiki sepdashliridin biri nutuq sözlep, gerche bu weqege 14 yildek bolghan bolsimu, emma ötken tarixning herwaqit ulargha ilham we achchiq sawaq béridighanliqini tekitlep ötti”.
Mana bu muhemmed emin bughraning “Ey, weten qurbanlari” namliq shé'irining yézilish we jama'etke teqdim qilinishtiki arqa körünüshi idi. Shangxeyde chiqidighan “Közitish” gézitige bésilghan bu xewerde, gerche qebre béshida tesirlik nutuq sözligen “Ikki milliy rehber” ning ismi tilgha élinmighan bolsimu, emma bashqa menbeler bu ikki kishining merhum inqilabchi exmetjan qasimi bilen muhemmed emin bughra ikenlikini testiqlaydu.
Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi, bughraning 1940-yillarning ikkinchi yérimida ürümchide yazghan bir yürüsh shé'irlirining uning edebiy ijadiyet hayatida intayin muhim orun tutidighanliqini tekitlep ötti. U, bughra shé'iriyitining ikki muhim ana témisining wetenperwerlik bilen milletperwerlik ikenlikini alahide eskertip ötti.
Amérikadiki musteqil yash tetqiqatchi taran Uyghur ependimu, muhemmed emin bughraning 1945-yilidin 1949-yilighiche bolghan ürümchidiki qisqighine 5 yilliq hayatida weten we millet témisida bir yürüsh yalqunluq shé'irlarni, hékaye we sehne eserlirini, shundaqla yash oqurmenlerni oyghinishqa chaqiridighan tesirlik maqalilerni yazghanliqini bayan qilip ötti.
Taran Uyghur ependi yene muhemmed emin bughraning 1947-yili 6-aprél küni ürümchide ötküzülgen xojaniyaz hajining méyitini qayta depne qilish murasimida oqughan “Ey, weten qurbanlari” namliq mersiyesining bughra shé'iriyitide tutqan alahide orni we tarixiy qimmitini alahide tekitlep ötti.
(Dawami bar)