Muhemmed emin bughra (56): “Sherqiy türkistan tarixi” ning qolyazmisi weten'ge qandaq élip kirilgen?

“Sherqiy türkistan tarixi” namliq bu abide eser muhemmed emin bughra afghanistan paytexti kabulda siyasiy musapir bolup turghan yillarda, yeni 1936-yilidin 1940-yilighiche bolghan ariliqta yézilghan idi. Kitabning 800 bettin ashidighan qolyazmisi 1940-yili 4-ayning 18-küni kéchide yézilip tamamlan'ghandin kéyin, muhemmed emin bughra uni basturush üchün, keshmirdiki “Sherqiy türkistan milliy birlik jem'iyiti” ning re'isi muhemmed qasimjan haji (metqasim haji)gha ewetip bergen.

Muhemmed qasim haji 1933-yili 12-noyabirda qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining tashqiy ishlar ministiri (naziri) bolghan kishi idi. U, 1934-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti bilen xoten islam hökümiti yiqilghandin kéyin, inqilab sepdishi muhemmed emin bughra bilen birlikte hindistan'gha hijret qilghan, shundaqla keshmirde qurulghan “Sherqiy türkistan milliy birlik jem'iyiti” ning re'islikini üstige alghan idi.

“Muhemmed Emin Bughra Külliyati”

“Sherqiy türkistan tarixi” ning qolyazmisi mexpiy halda keshmirge yétip kélishi bilenla muhemmed qasim haji kitabni tash basma arqiliq neshir qilishqa tutush qilghan. Halbuki, shu dewrning shara'itigha köre, bu kitabni neshir qilish ishi nurghun qiyinchiliqlargha duch kelgen. Buning biri, iqtisadiy qiyinchiliq bolup, sirinagardiki “Safayi kadal sariyi” gha jaylashqan “Sherqiy türkistan milliy birlik jem'iyiti” ning ezaliri az, iqtisadiy asasiy yoq déyerlik idi. Uning üstige shu zamanlarda ularning weten bilen bolghan béghi tamamen üzülgen idi. Bu kitabni birqanche yüz nusxa bésip neshir qilish üchün, keshmirdiki sherqiy türkistanliq muhajirlardin yighilidighan öshre-zakat pullirini asta-asta jughlashqa toghra kéletti. Yene bir tereptin, bu ikkinchi dunya urushi dawam qiliwatqan yillar bolghachqa, hindistanni bésip yatqan büyük biritaniyening déhlidiki mustemlike hökümiti keshmirdiki sherqiy türkistanliq muhajirlarning siyasiy pa'aliyetlirige pewqul'adde sezgür bolup ketken idi. Shungimu muhemmed emin bughra 1948-yili mezkur kitab heqqide yazghan yazmisida, “Sherqiy türkistan tarixi” ning keshmirdiki birinchi neshrining néme üchün shunche uzun'gha sozulup ketkenlikining sewebini “Yéterlik iqtisadning bolmasliqi we dunya urushining weziyetni jiddiyleshtürüwetkenliki sewebidin bolghan idi” deydu.

1944-Yilining bashlirida muhemmed emin bughra bilen birlikte rawalpindiki in'giliz türmisidin qoyup bérilgen abdukérim haji (muhemmed emin bughraning tughqini we mujadile sepdishi) keshmirning demmu dégen jayigha waqitliq yerliship, bu kitabning neshir ishini qolgha alghan. 1947-Yiligha kelgende axiri “Sherqiy türkistan tarixi” ning tunji neshri keshmirde yoruq körgen. Halbuki, tash basmida bésilghan tunji neshri aran 300 nusxa bolup, kitabning aldi qismidiki isma'il hékmet ependi bilen hesen miyan xan teripidin yézilghan 40 betke yéqin tewsiye kirish sözliri bésilmighan. Uningdin bashqa keshmir neshride yene bughra teripidin sizilghan 24 parche renglik xerite bilen kitabning 1930-yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabigha béghishlan'ghan axirqi uzun böliki chiqiriwétilgen.

Mehmet Emin Buğra Arşivi (MEBUA), hazırlayan Muhammed Ali Alioğlu, Istanbul, 2020

Muhemmed emin bughra chungchingda turghan, shundaqla 1945-yili ürümchige qaytqan zamanlarda keshmirdiki abdukérim hajigha mexpiy mektup yollap, “Sherqiy türkistan tarixi” ning esli qolyazmisi bilen keshmirdiki tunji neshridin birqanche nusxini bir amal qilip weten ichige élip kirishni telep qilghan. 1947-Yili abdukérim haji balichaqilirini élip, keshmirdin weten'ge qaytish sepiride ming bir japalar bilen bu muqeddes tapshuruqni orundighan. Muhemmed yaqup bughraning türkiyede neshir qildurghan xatiresige qarighanda, abdukérim bughra shu chaghda bu kitabning qolyazmisini ayali zeynep xanimning uchisidiki paxtiliq chapanning estiri ichige tikip yoshurghan. Keshmir neshridin 3 nusxini at-ulaghlarning toqumi astigha yoshurghan. Bular chégradiki xitay eskerlirining tintishi we tekshürüshidin aman-ésen ötüp ketken, emma bashqa bir sodiger hemrahining yüki arisigha yoshurghan ikki nusxa bayqilip qélip, musadire qilin'ghan. “Sherqiy türkistan tarixi” ning esli qolyazmisi bilen keshmir neshridin 3 nusxa ene shundaq qiyin jeryanlar bilen weten tupraqlirigha ulashqan.

Türkiye ege uniwérsitétining piroféssori alimjan inayet bilen amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning ilgiri sürüshiche, “Sherqiy türkistan tarixi” ning esli qolyazmisi bilen keshmir neshridin birqanche nusxining 1947-yili weten'ge élip kirilishi, Uyghur jem'iyiti üchün mölcherligüsiz qimmetke ige iken. Shuningdin étibaren bu eser weten ichide türlük yollar bilen tarqilip, Uyghur milliy tarixchiliqining abide esiri we ul téshi bolup qalghan.

1948-Yili muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” ning esli qolyazmisigha asasen, bu kitabni qayta toluqlap ishlep ürümchide neshir qilish hemde weten ichide tarqitishni pilanlighan. Epsuski, kitabning 100 betke yéqin qismi aptor teripidin toluqlinip we qayta tüzitilip, altay neshriyatida bésilishqa bashlighan chaghda, kommunist xitayning sherqiy türkistanni ishghal qilish yürüshi yéqinliship qalghan. Buning bilen muhemmed emin bughra bashchiliqidiki milletchi guruh chet elge hijret qilish mejburiyitide qalghan. Gerche “Sherqiy türkistan tarixi” ning 1948-yilidiki ürümchi neshri toluq yoruq körmigen bolsimu, emma bu kitab 1940-yillardin buyan Uyghur yashlirining milliy tarix qarishigha, weten uqumigha milliy musteqilliq iradisige chongqur tesirlerni körsetken.

(Dawami bar)