Muhemmed emin bughra (44): “Altay” mejmu'esidin “Altay” neshriyatighiche

Washin'gtondin muxbirimiz qutlan teyyarlidi
2024.03.19
muhemmed-emin-bughra-uch-ependiler Muhemmed emin bughra (otturidiki ret ongdin 4-kishi) qatarliq “Üch ependi”ler 1947-yili yazda ürümchidiki bir qisim siyasiy erbablar we milletchi yashlar bilen bille.
RFA/Qutlan

20-Esirning birinchi yérimidiki Uyghur metbu'atchiliq we neshriyatchiliq tarixida “Altay” namida chiqirilghan uniwérsal mejmu'e bilen kéyinche ürümchide qurulghan “Altay” neshriyati intayin muhim rollarni oynighan idi. Xoten inqilabining yolbashchisi muhemmed emin bughra özining siyasiy musapiret hayatida 1943-yilidin bashlap “Altay” mejmu'esining bash muherririlikini, shundaqla 1946-yili ürümchide qurulghan “Altay” neshriyatiningmu bash muherrirlikini üstige alghan idi. 1948-Yili 1-iyul küni ürümchidiki merkiziy Uyghur uyushmisida “Altay” neshriyatining ikki yilliq toyi qutlan'ghan bolup, tebriklesh pa'aliyitining tepsiliy xewiri Uyghurche “Shinjang géziti” ning bash bétige bésilghan idi. Uningda altay neshriyatining mudiri eysa yüsüp alptékinning “Biz bügün ‛altay‚ neshriyatining 2 yilliq toyini qutlawatqan bolsaqmu, emma buning bilen baghliq bolghan milliy metbu'atchiliq we neshriyatchiliq tariximizning 14 yilliq tarixini qutlawatimiz. Téximu éniqraq qilip éytsaq, biz ‛altay‚ ning bash idarisini 1934-yil 1-ayda nenkinda qurghan iduq” dégen sözliri orun alghan idi.

“Altay” mejmu'esining 1945-yil 10-ayda lenjuda neshir qilin'ghan 16-17-sanlirining munderijisi. (Bash muherrir muhemmed emin bughra, mes'ul muherrir abdurehim tilesh ötkür)
“Altay” mejmu'esining 1945-yil 10-ayda lenjuda neshir qilin'ghan 16-17-sanlirining munderijisi. (Bash muherrir muhemmed emin bughra, mes'ul muherrir abdurehim tilesh ötkür)
RFA/Qutlan

Derweqe, “Altay” mejmu'esi 20-esirning 30-40-yillirida xitayning ichkiy ölkiliride siyasiy musapirette yashawatqan bir türküm Uyghur serxilliri teripidin neshir qilin'ghan edebiy we ilmiy xaraktérdiki uniwérsal mejmu'e idi. Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghurning ilgiri sürüshiche, militarist shéng shiseyning qanliq hökümranliqi dawam qiliwatqan zamanlarda siyasiy puriqi intayin küchlük bolghan “Shinjang géziti” we herqaysiy wilayetlerde chiqiwatqan yerlik gézitlerge sélishturghanda, “Altay” mejmu'esi heqiqetenmu milliy édé'ologiyesi ötkür, bilim xaraktéri küchlük, ilmiyliqi yuqiri bir mejmu'e idi.

Muhemmed emin bughra 1943-yili gomindang hökümitining urush mezgilidiki paytexti chongchinggha yétip barghanda, “Altay” mejmu'esining tunji sani aliqachan oqurmenler bilen yüz körüshken idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining proféssori alimjan inayet ependi, bughra chongchinggha barghandin kéyin, eysa ependi we mes'ut sabirilar bilen birlikte békitken 5 maddiliq siyasiy prinsip boyiche metbu'atchiliq kürishini derhal bashlighanliqini, shundaqla “Altay” mejmu'esining 2-sanidin bashlap bash muherrirlikini we asasliq yazarliqni üstige alghanliqini tekitleydu.

“Erk” gézitining 1947-yil 9-ayning 10-künidiki sanining 2-bétige bésilghan “Altay neshriyati teripidin ürümchi sheherlik zor xelq yighini ötküzüldi” namliq mexsus xewer.
“Erk” gézitining 1947-yil 9-ayning 10-künidiki sanining 2-bétige bésilghan “Altay neshriyati teripidin ürümchi sheherlik zor xelq yighini ötküzüldi” namliq mexsus xewer.
RFA/Qutlan

“Altay” mejmu'esi 1943-yili resmiy rewishte neshir qilin'ghandin bashlap taki 1946-yili ürümchige yötkelgiche bolghan ariliqta, ichki xitayning nenjing, xenko, chongching we lenjo qatarliq sheherliride köchüp yürüp neshir qilin'ghan.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Altay” mejmu'esini tesis qilghuchilar “Üch ependi” ler bolsimu, emma shu yillarda militarist shéng shiseyning siyasiy teqipliridin qéchip xitay ölkilirige bérip qalghan bir bölük yash Uyghur serxillirimu mezkur mejmu'ening etrapigha uyushup, özlirining qelem küchini körsetken idi.

“Altay” mejmu'esi eyni waqitta Uyghurche we xitayche ikki tilda tengla neshir qilin'ghan bolup, zhurnaldiki maqale-eserler asasliqi sherqiy türkistanning tarixi, siyasiy ehwali, yerlik ahaliliri, medeniyet we örp-adetliri, shundaqla yash yazarlarning edebiy yazmiliri bolup, köp tereplimilik mezmunlargha chétilghan idi. Taran Uyghur ependi bu nuqtidin “Altay” mejmu'esining öz dewride heqiqetenmu zor bir boshluqni toldurghanliqini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayet ependi, “Altay” mejmu'esining Uyghurchisining Uyghur oqurmenliri üchün milliy kimlik we milliy mepkure tikleshtiki yétekchige aylan'ghan bolsa, xitaychisining sherqiy türkistan mesilisini xitayning siyasiy éytimigha élip chiqishta muhim rol oynighanliqini eskertip ötidu.

“Shinjang géziti”ning 1948-yil 7-ayning 8-künidiki 156-sani (omumiy 485-san)ning bash bétige bésilghan “Altay” ning 2-yilliq xatire axshami eysa beg ependi teripidin bérilgen doklat” namliq nutuq.
“Shinjang géziti”ning 1948-yil 7-ayning 8-künidiki 156-sani (omumiy 485-san)ning bash bétige bésilghan “Altay” ning 2-yilliq xatire axshami eysa beg ependi teripidin bérilgen doklat” namliq nutuq.
RFA/Qutlan

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, teywen döletlik tarix sariyida saqliniwatqan gomindang hökümitining 1940-yillargha da'ir arxip höjjetliridin milletchi xitay hakimiyitining shu zamanlardiki Uyghurche metbu'atlargha alahide diqqet qilghanliqini körüwélishqa bolidighanliqini tekitleydu. Uning déyishiche, gomindang istiqbarati sowét ittipaqidin kiriwatqan “Sherq heqiqiti” qatarliq Uyghurche gézit-zhurnallardin qanchilik xewpsirise, özining burni astida neshir qiliniwatqan “Altay” mejmu'esining Uyghur oqurmenliride peyda qiliwatqan tesiridinmu shunchilik derijide ensirigen iken.

Alimjan inayet ependimu “Altay” mejmu'esning shu zamanlarda hem xitaylarnimu hem ruslarnimu oxshashla bi'aram qilghanliqini ilgiri süridu.

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq bi'ografik yazmisida, özlirining 1945-yili ürümchige kelgendin kéyin “Türkistan milletchi partiyesi” namida bir partiye qurushni pilan qilghanliqini, emma gomindang da'irilirining yol qoymighanliqi we shara'itning yar bermigenliki tüpeyli “Altay” neshriyatini qurup, uni qurulghusi milliy partiyening teyyarliq gewdisi qilghanliqini tilgha alghan. Taran Uyghur ependi, bughra qatarliq “Üch ependi” lerning partiye qurush meqsiti eyni dewrning shara'itida ishqa ashmighan bolsimu, emma “Altay” neshriyatining bu meqset üchün xéli köp ishlarni emelge ashurghanliqini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayet ependimu, gerche bughra qatarliq serxillerning siyasiy partiye qurush nishani emelge ashmighan bolsimu, emma “Altay” neshriyatining qarmiqida neshir qilin'ghan “Altay” mejmu'esi bilen “Erk” gézitining bir ewlad yashlargha milletchilik we türkchilik idé'ologiyesini singdürüsh, milliy mepkure tiklesh, shundaqla wetenning teqdiri mesiliside jiddiy izdinish jehetlerde mölcherligüsiz rollarni oynighanliqini eskertip ötidu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.