Muhemmed emin bughra (42): aliy muxtariyettin musteqilliqqiche

Washin'gtondin muxbirimiz qutlan teyyarlidi
2024.02.13
muhemmed-emin-bughra-opche-suret Muhemmed emin bughra ürümchidiki bir qisim milletchi yash ziyaliylar bilen bille (aldinqi ret olturghanlar ongdin solgha: abdul'eziz mexsum, muhemmed emin bughra, abdulqadir samani, muhemmed yunus bughra), 1948-yil, ürümchi
RFA/Qutlan

1945-Yili 10-ayning 17-küni muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” ler yillarche sürgen siyasiy musapiret hayatini axirlashturup, ürümchige qaytip kelgende, ularning köz aldigha jiddiychilik, wehime we ensizchilik qaplighan dawalghush ichidiki bir menzire peyda bolghanidi. Bu waqitta gerche ilidiki sherqiy türkistan jumhuriyitining wekilliri bilen gomindang merkiziy hökümitining wekili söhbet üstilige olturush aldida turuwatqan bolsimu, emma milliy armiye ürümchige aran yüz nechche kilométir kélidighan manas deryasi boyigha qistap kelgen, gomindang da'iriliri her éhtimalgha qarshi ölke merkizini qumulgha köchürüshke teyyarliniwatqan bir waqit idi.

Muhemmed emin bughra xatireside weten tupraqlirigha qayta dessigen ashu minutlardiki murekkep héssiyatini mundaq teswirleydu: “1945-Yili 17-öktebirde ürümchige qaytip kelduq, on yildin köprek waqit hesritide köyüp yürgen eziz yurtumgha qaytip kelgendin kéyinki héssiyatimni hergizmu teswirlep bérelmeyttim…”

Halbuki, ular weten qoynigha qaytip kelgen bolsimu, emma qattiq wehime ichide qalghan ürümchidiki gomindang memuriy we herbiy da'iriliri “Üch ependi” lerning sirt bilen bolghan alaqisini qattiq chekleydu, ularning xelq bilen uchrishishini tosidu. Bu heqte pikir bayan qilghan türkiye ege uniwérsitét türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi, “Üch ependi” ning qattiq ching turushi bilen axiri gomindang merkiziy hökümitining söhbet wekili jang jijung arigha kirip, ularning ürümchidiki herbiy mektep kulubida yashlar bilen uchrishishigha yol qoyghanliqini tekitlep ötti.

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining ilgiri sürüshiche, gerche ölke re'isi wu jungshin bilen gomindang armiyesining qomandani ju shawlyang “Üch ependi” lerning ürümchidiki pa'aliyetlirini qattiq tosqan bolsimu, emma tinchliq söhbiti bashlinish aldidiki weziyetning teqezzasi tüpeyli jang jijung ulargha yol qoyushqa mejbur bolghan.

 Bughraning xatirelirige qarighanda, 1945-yili 10-ayning 22-küni ürümchidiki herbiy mektepning kulubida ötküzülgen yashlar bilen uchrishish yighinida, “Üch ependi” ler özlirining milliy we siyasiy ghayilirini ayrim-ayrim sherhlep ötken. Bughra yashlargha sözligen sözide aliy muxtariyettin milliy musteqilliqqiche bolghan sherqiy türkistanning siyasiy yol xeritisini izahlap ötkenliki melum. Bu heqte pikir bayan qilghan alimjan inayet ependi, “Üch ependi” lerning ürümchidiki bu tunji meydan nutuqlirining hem gomindang terepni, bolupmu sowét ittipaqi terepni qattiq bi'aram qilghanliqini eskertip ötti.

Eyni waqittiki tarixiy höjjetler we eslimilerge qarighanda, ili terep söhbet wekilliri deslepte musteqilliq mewqesi bilen ürümchidiki söhbet üstilige olturghan bolsimu, emma sowét ittipaqining bésimi bilen bara-bara ölkilik birleshme hökümet namidiki yérim aptonomiyelik hoquqlarni talash-tartish qilishqa mejbur bolghan. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, eyni waqitta bughra qatarliq “Üch ependi” lermu sherqiy türkistan'gha aldi bilen diplomatiye we dölet mudapi'esining sirtidiki barliq hoquqlarning bérilishini isteydighan aliy muxtariyetlik siyasiy salahiyet telep qilghan.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, meyli ili inqilabchiliri bolsun yaki “Üch ependi” bashchiliqidiki türk milletchiliri bolsun, ularning arisida sherqiy türkistanning adaqqi musteqilliqi mesiliside pikir birlikining mewjutluqini, aridiki ixtilapning asasliqi sowét ittipaqigha tayinish yaki tayanmasliq mesiliside ikenlikini tekitleydu.

Eyni waqittiki tarixiy höjjetler we eslimilerning delillishiche, musteqilliqtin ibaret ortaq nishan'gha oxshimighan yol we mepkure boyiche yétishni teshebbus qilidighan her ikki terep, 8 aygha sozulghan bitim mezgilide bolsun yaki bitimdin kéyinki birleshme hökümetning deslepki mezgilliride bolsun, bezi pirinsipalliq nuqtilarda öz'ara kélishishke tirishchanliq körsetken. Alimjan inayetning tekitlishiche, kéyinki mezgillerde sowét terepning ili inqilabchilirigha, gomindang terepning “Üch ependi” lerge tinimsiz bésim qilishi netijiside ikki terep arisidiki ixtilaplar künsayin kücheygen.

Eysa yüsüp alptékin, ziya semedi we haji yaqup qatarliq tarixiy shahitlarning eslilirige qarighanda, 1940-yillarning ikkinchi yérimida, sherqiy türkistandiki yerlik serxillar arisida sowét ittipaqigha tayan'ghan ili guruhi, “Üch ependi” bashchiliqidiki türk milletchiliri guruhi we gomindangning künlüki astida qélishni xalaydighan “Xitayperesler” (chinchilar) guruhidin ibaret üch guruh shekillen'gen. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependimu bu nuqtini alahide tekitlep ötti.

 Piroféssor alimjan inayet ependimu bughraning xatireliridiki bayanlargha tayan'ghan halda, eyni waqittiki sherqiy türkistanning siyasiy sehniside otturigha chiqqan bu üch guruh toghrisida tepsiliy melumat bérip ötti.

Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, yuqiriqi üch guruh ichide ili inqilabchiliri bilen “Üch ependi” bashchiliqidiki milletchilerning sherqiy türkistanning adaqqi musteqilliqidin ibaret ortaq nuqtidiki birlikining hem sowét ittipaqini hem gomindang xitay da'irilirini qattiq bi'aram qilghanliqini eskertip ötti.

Derweqe, 1940-yillarning axiriqi mezgillirige kelgende, siyasiy-mepkurewiy küreshning ötkürlishishige egiship, sowét ittipaqi terep ili inqilabchiliri arisidin “Rusperes” ler guruhini shekillendürüshke urun'ghan bolsa؛ gomindang terepmu özige mayil “Xitayperes” ler (chinchilar) guruhini otturigha chiqirishqa tirishqan. Taran Uyghur ependi, kéyinki mezgillerge kelgende gomindanggha mayil “Xitayperes” ler guruhining sherqiy türkistan xelqining tüpki siyasiy ghayisi we iradisige xilap heriketlerde bolghanliqini tekitlep ötti.

 (Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.