Muhemmed emin bughra (49) : “Irqimiz türktur, dinimiz islamdur, yurtimiz türkistandur”

Muhemmed emin bughra we “Erk” gézitining bash titoligha bérilgen “Irqimiz türkdur, dinimiz islamdur, yurtimiz türkistandur؛ biz xelqchimiz, biz milletchimiz, biz insaniyetchimiz” namliq alte sho'ar

1933-Yili qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulush harpisida neshr qilin'ghan “Istiqlal” mejmu'esining tunji sanigha bésilghan bash maqalide, “Türkistan-türkistanliqlarningdur” dégen sho'ar otturigha qoyulghan idi. Shuningdin buyan muhemmed emin bughraning kabulda yazghan “Sherqiy türkistan tarixi” namliq abide kitabida, général mehmud muhitining 1938-yili “Yash türkistan” zhurnilida élan qilghan “Ölmek bar, dönmek yoq” namliq maqaliside, emin wahidining shu yili lahorda yazghan “Sherqiy türkistan milliy inqilab tarixidin esletme” namliq kitabchisida “Sherqiy türkistan türk xelqining ezeliy we ebediy wetinidur” dégen sho'ar tekrar-tekrar yangrighan idi.

1940-Yillarning ikkinchi yérimigha kelgende, sherqiy türkistanning siyasiy teqdiri heqqidiki tartishmilar muhemmed emin bughra wekillikidiki türk milletchiliri guruhining eng négizlik muhakime témisigha aylandi. 1946-Yilining otturilirida ürümchige yötkep kélin'gen “Erk” géziti etrapigha shu dewrning yash we énérgiyelik munewwerliridin teshkil tapqan bir türküm milletchi serxillar toplandi. Ularning tüp siyasiy ghayisi “Erk” gézitining bash titolining ong we sol teripige yézilghan “Biz xelqchimiz, biz milletchimiz, biz insaniyetchimiz”, shundaqla “Irqimiz türkdur, dinimiz islamdur, yurtimiz türkistandur” dégen alte sho'argha merkezleshken idi. Yuqiriqi alte sho'arning astida yene jedidchilik herikitining meshhur qiblinamisi bolghan “Tilda, ishta, pikirde birlik!” dégen sho'armu qoshumche qilin'ghan idi.

RFA/Qutlan

Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, “Erk” gézitining bash titoligha bérilgen “Alte sho'ar” ning emeliyette “Erk” gézitining tüp siyasiy nishani we ghayisini eks ettürüp béridighanliqini tekitleydu.

 “Erk” géziti ürümchige yötkep kélin'gendin kéyin uning bash titoligha bérilgen “Alte sho'ar” öz dewridiki türlük siyasiy guruhlargha mensup oqurmenler arisida küchlük ghulghula qozghighan. Shungimu milletchiler guruhining gholluq ezaliridin biri bolghan yash tarixchi polat qadiri “Erk sho'ari” namliq mexsus maqale élan qilip, yuqiriqi “Alte sho'ar” ni tepsiliy sherhlep ötken.

RFA/Qutlan

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependimu polat qadirining 1947-yili “Erk” gézitide mexsus maqale élan qilip, “Erk sho'ari” gha tepsiliy chüshenche bergenlikini tekitleydu.

Undaqta, “Erk sho'ari” ning ichidiki “Irqimiz türktur, dinimiz islamdur, yurtimiz türkistandur” dégen aldinqi üch sho'arni qandaq chüshinish kérek? musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi tarixchi polat qadirining bu heqtiki izahatigha asaslinip, yuqiriqi üch sho'arning sherqiy türkistan xelqi üchün milliy kimlik tikleshtiki eng muhim üch amil bolghanliqini ilgiri süridu.

Piroféssor alimjan inayet ependimu “Erk” gézitining bash titolidiki “Irqimiz türk, dinimiz islam, yurtimiz türkistan” dégen üch sho'arning emeliyette sherqiy türkistanning milliy musteqilliq kürishidiki négizlik mizan yaki idé'ologiyelik pirinsipni namayan qilghanliqini tekitleydu.

Undaqta, “Erk” gézitining bash titoligha bérilgen “Biz xelqchimiz, biz milletchimiz, biz insaniyetchimiz” dégen kéyinki üch sho'arning éniqlimisi we mezmuni néme? musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, bu üch sho'arning hem öz dewridiki sherqiy türkistanning siyasiy emeliyitini hem urushtin kéyinki dunyawiy yüzlinishni toluq eks-ettürgenlikini ilgiri süridu.

Ikkinchi dunya urushi axirlashqandin kéyin pütün dunya miqyasida mustemlikichiliktin qutulup, milliy azadliqqa érishish؛ mustebitlikke xatime bérip, démokratiyeni ilgiri sürüsh؛ shundaqla tinchliq, kishilik hoquq we insanperwerlikni himaye qilish chuqanliri ewj alghan idi. Alimjan inayet ependining tekitlishiche, “Erk sho'ari” diki “Biz xelqchimiz, biz milletchimiz, biz insaniyetchimiz” dégen üch sho'ar del ashu dunyawiy yüzlinish bilen jipsilashqan idi.

Taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Erk” géziti teshebbus qilghan yuqiriqi alte sho'ar hergizmu rus yaki xitay kommunistliri izahlap körsetkendek “Ashqun milletchilik” yaki “Esebiy islamchiliq” emes idi. Xuddi polat qadiri “Erk sho'ari” namliq maqaliside éniq körsetkinidek, “Millitimiz türk déyish bilen pan-türkist, dinimiz islam déyish bilen pan-islamist, wetinimiz türkistan déyish bilen bölgünchi bolup qalmayttuq, belki bu bizning tebi'iy heq-hoquqimiz idi”.

Derweqe, “Erk” géziti özining tüp nishani we ghayisi qilghan “Erk sho'ari” , 19-esirning axiriqi charikidin buyan qirim yérim arilidin pütkül türk dunyasigha yangrighan jedidchilik herikitining “Tilda, ishta we pikirde birlik” dégen sho'ari bilen birdeklik hasil qilghan, shundaqla sherqiy türkistanning emeliyiti bilenmu jipsilashqan idi.

RFA/Qutlan

Xuddi taran Uyghur ependi tekitlep ötkendek, “Erk” géziti özining sho'ari qilghan türkchilik we milletchilik idé'ologiyesi bashqilar teripidin suyi'istémal qilin'ghan qalpiqi yoghan “Izm” lardin perqliq idi. Shungimu “Erk” géziti we uning etrapigha toplan'ghan milletchi serxillar héchqachan “Millitining türk irqigha mensupluqi, dinining islamliqi we yurtining türkistan tupraqliri ikenliki” ni yoshurup olturmighan idi.

 “Erk sho'ari” heqqide téximu tepsiliy melumatlargha érishmekchi bolsingiz, taran Uyghur neshrge teyyarlighan töwendiki ulanmidiki menbege nezer salghaysiz:

https://www.akademiye.org/ug/?p=160157

(Dawami bar)