Muhemmed emin bughra (54) : “Qutluq türkan” opérasi

Muhemmed emin bughraning “Qutluq türkan” opérasigha béghishlan'ghan bashliq resim

1948-Yili 9-ayning 29-küni ürümchidiki merkiziy Uyghur uyushmisining kulubida tarixiy opéra- “Qutluq türkan” ning deslepki birqanche perdisi qoyulidu. Mezkur opérani körgen ürümchidiki Uyghur jama'iti, jümlidin Uyghur tarixi we türkiy xelqlerning ötmüshtiki parlaq milliy medeniyitige qiziqquchi yash heweskarlar chongqur hayajan'gha chömidu. Chünki shu kün'ge qeder islamiyettin ilgiriki Uyghur tarixi, jümlidin orxun Uyghur döliti téma qilin'ghan héch bir sehne esiri Uyghur yazghuchiliri teripidin yézilip baqmighan, shundaqla ürümchi, qeshqer yaki ghulja sehniliride oynalmighan idi!

RFA/Kutlan

Bu munasiwet bilen “Shinjang géziti” ning 1948-yil 5-öktebirdiki 226-sanida “‛qutluq türkan‚ parcheleri tamashachilar huzurida” namliq mexsus obzor élan qilinidu. Mezkur obzorda “Qutluq türkan” opérasining yézilishi we sehnige élip chiqilishi toghriliq mundaq bayanlar yer alidu: “Xéli uzundin béri, birer tarixiy janliq eserni körüshtin mehrum qalghan ürümchi xelqi yéqinda ölkilik yashlar sen'et ömiki teripidin qoyulmaq bolghan ‛qutluq türkan‚ namliq tarixiy opérani anglap, uni sehnide körgüche közi tört bolghan idi. Xususen usta ressam muhemmed emin mustafa terifidin mezkur sehne esirige atap sizilghan resimler her kimni qiziqturar idi. Oyun 29-séntebirdin bashlap sehnide qoyulushqa bashlidi. Bu qétim sehnide körsitilgenler bu büyük tarixiy dastanning feqet qismen körünüshliridur. Shundaq bolushigha qarimay, bu qismen körünüshler hem mezkur eserning tesirlik we büyük qimmitidin dalalet bermekte”.

Derweqe, 7 perde 14 körünüshtin teshkil tapqan zor hejimlik “Qutluq türkan” opérasi muhemmed emin bughra teripidin 1948-yilining yaz ayliridin bashlap yézilip, shu yilining axiri muweppeqiyetlik tamamlan'ghan idi. Mezkur eser yéziliwatqan mezgillerdila, yeni uning aldinqi birqanche perdiliridin teshkil tapqan parchiliri ürümchidiki yashlar sen'et ömiki teripidin sehnide qoyulghan, shundaqla yash tamashibinlarning qelbide büyük bir hayajan qozghighan idi. “Qutluq türkan” opérasining toluq sénariyesi yézilip pütkende, muhemmed emin bughraning özi teripidin ürümchidiki “Altay” neshriyati qarmiqida ayda ikki nöwet ötküzülidighan “Dernek” namliq ilmiy munberde toluq tékisti jama'etke oqup ötülgen idi.

RFA/Kutlan

1930-Yillardiki sherqiy türkistan milliy inqilabidin kéyin, ürümchidin tartip herqaysi wilayetlerning hemmiside dégüdek “Uyghur medeniyet aqartish uyushmisi” arqa-arqidin qurulghan bolup, uyushma terkibide “Sanayi-nefise” nami bilen sen'et ömekliri qurulghan idi. Sehne eserliri shu mezgillerde keng awam eng yaqturidighan sen'et türi süpitide Uyghur yazghuchi-sha'irlirining diqqet nuqtisigha aylan'ghan idi. Shu dewrlerde Uyghur diramatorglar “Ghérip-senem”, “Perhat-shérin”, “Leyli-mejnun” qatarliq türkiy kilassik edebiyatidiki ashiq-meshuqlarning meshhur hékayiliridin tartip, “Tahir-zöhre”, “Rabiye-se'idin”, “Ghunchem” qatarliq Uyghur edebiyatigha xas bir yürüsh muhebbet hékayilirini sehne esiri qilip yézip chiqqan, Uyghur “Sanayi-nefise” ning artisliri teripidin sehnilerde oynalghan idi. Uningdin bashqa yene qérindash türkiy xelqlerning edebiyatidin élin'ghan bir qisim sehne eserlirimu Uyghurchilashturulup, sehnilerde qoyulghan idi. Halbuki, Uyghur tarixining islamiyettin burunqi dewrlirige, bolupmu orxun Uyghur döliti mezgilidiki shanliq tarix arqa körünüsh qilin'ghan sehne eserliri yézilmighan idi. Nihayet, bu boshluqni muhemmed emin bughra toldurdi.

Muhemmed emin bughra 1948-yili yazdin bashlap yézishqa bashlighan “Qutluq türkan” opérasining kirish sözini munu jümliler bilen bashlaydu: “Xelqimizning bek qedim zamanlardin buyan medeniy turmushning her dewridiki sheklini ijad qilip we yaki öginip özleshtürgenliki, her zamanning medeniy turmushining eng yüksek derijiside yashap ötkenliki, yéngilmes tarixiy deliller bilen ispatlan'ghan bir heqiqettur. Bu delillerning ek küchlükini öz ornida yaki yawropa muzéyxanilirida saqliniwatqan esare-etiqilirimiz ashkara körsetmekte” .

Muhemmed emin bughra “Qutluq türkan” opérasigha yazghan kirish sözide, kéyinki mezgillerde Uyghurlarning tarixtiki ijtima'iy hayatigha béghishlan'ghan bir qisim sehne eserlirining yézilghanliqini tekitlep mundaq deydu: “Sherqiy türkistanimizda ötmüshtiki medeniy turmushni teswirleydighan eserler az emes. Bolupmu bu künlerde yash yazghuchilirimiz bu xil eserlerni wujudqa chiqirishqa ehmiyet bermekte. Mesilen, ‛tahir-zöhre‚, ‛rabiye-se'idin‚, ‛qanliq dagh‚, ‛chin moden‚, ‛niyaz qiz‚ gha oxshash eserler shuning jümlisidin hésablinidu”.

RFA/Kutlan

Muhemmed emin bughra yene “Qutluq türkan” opérasini yézishtiki meqsitining Uyghur xelqini “Milliy sherep” we “Tarixiy yükseklik” bilen ozuqlandurush ikenlikini, shundaqla “Bizni tarixta orni yoq dégüchilerge shanliq tariximizni körsitip qoyush” ikenlikini tekitlep mundaq deydu: “Halbuki, esirlerdin béri zulum we bextsizlik patqaqlirini kéchip yashighan we paji'elerning türlük menzirelirini kéche-kündüz körüp zérikken xelqimizning rohiy tilekleri bashqadur. Bu tilek ötmüshtiki milliy sherep we tarixiy yükseklik dewrlirining ésil we xosh menzirelirini sehnide gewdilendürgen halda, tamasha qilmaq bilen zewq élish we bizni tarixta orni yoq dégüchilerge körsitip iqrar qildurush arzusidin ibaret”.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet bilen amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur bu heqte mexsus ziyaritimizni qobul qilip, “Qutluq türkan” opérasining yézilishidiki arqa körünüshler, eserning bash témisi we bedi'iy muweppeqiyetliri hemde mezkur eserning oqurmenlerge béridighan tarixiy-medeniyet uchurliri toghriliq melumat berdi.

 (Dawami bar)