Muhemmed emin bughra (3): “Yash türkchiler” din telim alghan xotenlik talip

19-Esirning axiri we 20-esirning bashlirida, yeni qoshna ellerde yéngi dewrning upuq nuri kötürülüshke bashlighan yillarda, sherqiy türkistan tupraqliri dunya éqimidin tolimu uzaqta qalghan idi. Halbuki, bu yillarda milliy munqerzlikning iskenjiside ingrawatqan weten tupraqlirida hörlük we meripet mesh'ili izdewatqan kishilermu yoq emes idi. Bu oyghinishta osmanli impiriyesidin ewetilgen “Yash türkchiler” iqimidiki oqutquchilarning pa'aliyetliri bilen tatar jedidchilirining metbu'atliri muhim rollarni oynighan idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, 1913-1914-yillarda xotende mektep achqan türkiyelik isma'il heqqi ependini ene shundaq kishilerning biri, dep qaraydu.

Muhemmed emin bughramu özining “Siyasiy hayatim” namliq xatiriside, 1913-yili türkiyedin kelgen bir mu'ellimdin xususiy ders alghanliqini tilgha alidu: “Ottura tehsil éliwatqan chaghlirimda, yeni birinchi dunya urushi esnasida, sherqiy türkistan'gha chet eldin bezi gézit-zhurnallar we sa'u'ahetchiler kelgili bashlidi. Bu gézit-zhurnallarni zoq bilen oqup, taghamning öyide uning chet eldin kelgen sayahetchiler bilen qilishqan söhbetlirini qiziqish bilen anglayttim. 1913-Yili xoten'ge kelgen türkiyelik bir sayahetchi mu'ellimdin xususiy der élip, az-tola zamaniwiy ma'arip we siyasiy tetqiq terbiyesi tehsil qildim.”

Muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighan istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning xatiratidiki bir bayanning uning baliliq qelbide weten-millet tuyghusi we türkchilik éngining qandaq oyghan'ghanliqini chüshinishte muhim ehmiyetke ige ikenlikini tekitleydu.

Türkiyelik adil hikmet bey yazghan “Asiyada besh türk” namliq kitab bilen türkiyelik ehmed kamal ilqul yazghan “Chin-türkistan yollirida untulmighan xatiriler” namliq kitabta, osmanli impiriyesidin kelgen isma'il heqqi ependining 1914-yillarda xotende mektep échip bala terbiyeligenliki qeyt qilin'ghan. Proféssor alimjan inayet ependi yoqiriqi ikki kitabtiki shu bayanlar bilen muhemmed emin bughraning xatirisidiki tepsilatlarning öz'ara jipsilishidighanliqini ilgiri süridu.

Türkiyediki péshqedem pa'aliyetchi, sherqiy türkistan wexpining sabiq bash katipi hamidxan göktürk ependimu muhemmed emin bughra a'ilisining xotenning ijtima'iy hayatida muhim orun tutqan bir jemettin kelgenlikini, shu wejidin hezritimning baliliq we yashliq yillirida chet ellerdin xoten'ge kelgen muhim kishiler bilen uchrishish imkaniyitige érishkenlikini tilgha alidu.

Türkiye chanaqqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'exmet qurban ependimu muhemmed emin bughraning xatireliri we özi heqqide qaldurghan bi'ografik yazmiliridin, uning baliliq we ösmürlük yillirida hem türkiyedin kelgen oqutquchilardin tehsil körgenliki hem tatar jedidchilirining gézit-zhurnallirini oqup özini toluqlighanliqini ilgiri süridu.

Abdulla oghuz ependi muhemmed emin bughraning jiyeni-merhum doktor yaqup bughraning newrisidur. Nöwette istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutida doktorluq ilmiy unwani üchün oquwatqan abdulla oghuz ependining muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq büyük esirining mukemmel türkche neshrini yoruqluqqa chiqarghanliqi melum. U muhemmed emin bughraning baliliq we ösmürlük tehsilige da'ir tepsiliy melumatlar kemchil bolsimu, emma hezritimning xatiratidiki bezi bayanlardin uning baliliq yillirida türkiyedin kelgen bir mu'ellimdin xususiy ders alghanliqi we tatar jedidchilirining gézit-zhurnalllirini qiziqip oqughanliqini köriwélishqa bolidighanliqini tekitleydu.

Muhemmed emin bughra “Siyasiy hayatim” namliq xatiriside mundaq deydu: “Omumen 15 yéshimdin étibaren, xitaylargha qarshi nepret héssiyati, millitim we yurtumning haligha bolghan qayghurush keypiyati yürikimde orunlashqili bashlidi. Bu héssiyatning heydekchilikide millitimning tarixini öginish, dunyadiki milletlerning qedimki we hazirqi zaman hayatlirini tetqiq qilish qizghinliqi kündin-kün'ge küchlenmekte idi. . .”

Alimjan inayet ependi muhemmed emin bughraning qelbide bir ömür lawuldighan weten söygüsi we türkchilik idiyesining shekillinishide, uning ösmürlük-yashliq yilliridiki tehsilining muhim rol oynighanliqini alahide tekitleydu. U mundaq deydu: “Muhemmed emin bughraning baliliq hayatida uning qelbige weten ishqini, küresh yoligha türkchilik mepkuresini ornatqan mundaq üch amilni tilgha élish mumkin. Biri, 13 yash waqitlirida türkiyelik oqutquchi isma'il heqqi ependidin xususiy tehsil körgenliki؛ ikkinchisi, tatar jedidchilirining qazan, qirimda neshir qilghan ortaq türkiy tilidiki ‛terjüman‚, ‛shura‚, ‛waqit‚ qatarliq gézit-zhurnallirini oqup özini toluqlighanliqi؛ üchinchi, shu dewrlerde türkiye we islam dunyasidin türlük yollar bilen weten'ge kirgen kitab-matériyallarni oqughanliqi. Osmanli impiriyesining axiriqi mezgilliride sherqiy türkistan'gha kelgen türk oqutquchilar türkchilik idiyesi bilen qurallan'ghan kishiler idi. Jedidchiler neshir qilghan ‛terjüman‚, ‛shura‚, ‛waqit‚ qatarliq gézit-zhurnallarmu türkchilik idiyesi bilen yughurulghan metbu'atlar idi.”

(Dawami bar)