Muhemmed emin bughra (4): xoten medriseliride tughulghan xiyallar

Medrise ma'aripi uzaq ottura esirlerdin taki 20-esirning bashlirighiche bolghan jeryanda, pütkül musulmanlar dunyasidiki eng asasliq ma'arip shekli idi. Bolupmu qazandin keshmirgiche, istanbuldin qeshqergiche bolghan biypayan tupraqlarda yashaydighan türkiy xelqlerning ilim we meripet hayatida medriseler intayin muhim orun tutup kelgen idi. Tatar alimi noshirwan ya'ushéfning melumatigha qarighanda, 20-esirning bashlirida qeshqer sheher ichide 14 medrise, yerkende 36 medrise, xotende onlighan medriseler bar bolup, bu medriselerdiki yüzligen muderrislerning qolida nechche on minglighan taliplarning oquydighanliqi melum. Ene ashu yillarda xotende tughulup büyügen muhemmed emin bughra özining ösmürlük we yashliq mezgillirini xoten medriseliride tehsil bilen ötküzidu.

Péshqedem pa'aliyetchi, sherqiy türkistan wexpining sabiq bash katipi hamidxan göktürk ependi muhemmed emin bughraning kichikide ata-anisidin yitim qalghanliqini, kéyinche taghisi muhemmedniyaz hajimning himayiside bashlan'ghuch tehsilini tamamlighandin kéyin qaraqashtiki oybagh medriseside yoqiri tehsil alghanliqini tekitleydu.

Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” we “Siyasiy hayatim” namliq kitablirida özining baliliq we yashliq hayatidiki xiyalliri hem ilmiy tehsili heqqide munularni bayan qilidu: “Omumen 15 yéshimdin étibaren, chinliqlargha qarshi nepret héssi, millitim we yurtumning haligha qayghurush tuyghusi yürikimde orunlashqili bashlidi. Shu héssiyatning heydekchiliki bilen dunya milletlirining qedimki we hazirqi zaman hayatlirini tetqiq qilish qizghinliqi kündin kün'ge kücheymekte idi. 22 Yéshimda tehsilimni tügitip, muderrislikni bashlidim. Medrisediki ders we oqutush usullirida yéngiliqlar keltürüshke tirishtim. Bu seweptin kona muti'essip küchlerning her xil düshmenliklirige uchridim.”

Istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning taki 22 yashqiche bolghan jeryandiki medrise hayatining uning kéyinki bilim jughlanmisi üchün qanchilik muhim rol oynighan bolsa, 22 yéshidin bashlap taki xoten nqilabi partlighuche bolghan jeryandiki muderrislik hayatining 1930-yillarning bashliridiki sherqiy türkistan inqilabi üchün shunchilik zörür bir jeryan bolghanliqini tekitleydu.

Türkiye chanaqqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'exmet qurban özining “Muhemmed emin bughra herikitining diniy dinamikliri” namliq maqaliside, yash muhemmed emin bughraning milliy we diniy idiyesining shekillinish jeryani heqqide chongqur analiz yürgüzidu. U shu yillarda xoten medrise ma'aripida körürlüshke bashlighan yéngiliqlar we özgirishlerning bir tereptin dewrning éhtiyajidin kélip chiqqan bolsa, yene bir tereptin xotenning alahide jughrapiyelik orni, yeni xoten rayonining hindistan bilen bolghan soda we medeniyet alaqilirining tesiridin bolghanliqini tekitleydu.

22 Yéshighiche medrise tehsilini tamamlap, diniy we ilmiy jehetlerde belgilik bilim asasigha ige bolghan muhemmed emin bughra 1923-yilidin bashlap, qaraqashtiki oybagh medriseside resmiy muderris bolidu we yash taliplarni terbiyeleydu. Abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning meyli talipliq hayatida bolsun yaki muderris bolghan yillarda bolsun, medriselerning mewjut en'eniwiy derslikliri we oqutush usulini puxta igiligendin sirt, uni dawamlashturush, islah qilish, yéngiche mezmun we métudlar bilen béyitish jehette üzlüksiz tirishqanliqini tilgha alidu.

Proféssor alimjan inayet ependimu yash muhemmed emin bughraning shu yillarda bir tereptin abduqadir damollam bashchiliqidiki sherqiy türkistan jedidchilik herikitining, yene bir tereptin istanbul-qazan merkezlik türkchilik we islamiy oyghinish herikitining tesirige uchrimasliqining mumkin emeslikini tekitleydu.

Doktor nur'exmet qurban ependi, muhemmed emin bughraning xatiratidiki uchurlargha asasen uning jedidchilik pikir éqimi bilen baldur uchrashqanliqini ilgiri süridu. Muhemmed emin bughra “Sherqiy türkistan tarixi” namliq büyük esiride we “Siyasiy hayatim” namliq xatireside, “Weten-milletning istiqbali” heqqide “Muhitimda manga yol körsitidighan yaki terbiye béridighan kishiler yoq idi” dep yazidu. Bu bayanlardin bughraning siyasiy nuqti'iynezeri hem milliy döletchilik idé'ologiyesining shekillinishide jedidchilik, türkchilik we islamiy oyghinish heriketlirining qozghatquch rol oynighanliqini köriwélish mumkin.

Muhemmed emin bughraning eserlirini neshirge teyyarlighan abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning yashliq yillirida, bolupmu medrise hayati dawamida ikki chong pikir éqimining chongqur tesirige uchrighanliqini tekitleydu. Buning biri tatar jedidchilirining qazan-qirimni merkez qilghan türkchilik idé'ologiyesi asasidiki jedidchilik herikiti bolup, öz dewride pütkül türkistan tupraqlirida chongqur tesir peyda qilghan idi. Yene biri jamaliddin afghani we muhemmed abdu bashchiliqidiki islamiy jedidizm, yeni islamiy oyghinish herikiti bolup, uning tesiri téximu keng jughrapiyelerge yéyilghan idi. Abdujélil turan ependi, muhemmed emin bughraning yoqiriqi ikki xil idé'ologiyening tesirige uchrighanliqi, bolupmu yashliq yillirida islamiy oyghinish herikitining tesirige bekrek uchrighanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)