Muhemmed emin bughra (5): pikir yéngilash we büyük milliy inqilabqa hazirlinish

Muhemmed emin bughra 22 yéshida medrise tehsilini tamamlap, muderris bolghan yillarda, pütkül musulman türk dunyasidiki, jümlidin sherqiy türkistan tupraqliridiki medriselerning pikir we oqutush métudida jiddiy özgirishler yüz bériwatqan bir dewr idi. Bu mezgillerde en'ene bilen yéngilash, koniliq bilen islahat, ret qilish bilen qobul qilish, békinmichilik bilen ekilishperwerlik, qedimiyetchilik bilen jedidchilik otturisidiki keskin toqunushlar Uyghur jem'iyitining hemme saheliride dégüdek körülmekte idi. Öz dewrining baldur oyghan'ghan bir serkisi bolush süpiti bilen yash muhemmed emin bughramu ikki éqim otturisidiki bu keskin toqunushni öz tejribesidin ötküzidu. U özining “Sherqiy türkistan tarixi” we “Siyasiy hayatim” namliq kitablirida bu heqte mundaq dep yazidu: “22 Yéshimda tehsilimni tügitip, muderrislikni bashlidim. Medrisediki ders we oqutush usullirida yéngiliqlar keltürüshke tirishtim. Bu sewebtin kona muti'essip küchlerning her xil düshmenliklirige uchridim.”

Derweqe, kichikidin bashlapla qelbige wetinining kélechiki heqqidiki azabliq xiyallarni pükken yash muhemmed emin bughraning muderrislik hayatida xuddi özi éytqinidek “Kona muti'essip küchlerning düshmenliklirige uchrishi” tasadipiyliq emes idi. Neshriyatchi abdujélil turan ependining tekitlishiche, muti'essip küchlerning medriselerdiki pikriy we métudiy yéngiliqlargha bulghan qarshiliqi yalghuz muhemmed emin bughraghila emes, belki uning zamandashliridin abduqadir damollamghimu we shundaqla türk dunyasining bashqa jayliridiki islahatchilarghimu oxshash shekilde körülgen idi.

Proféssor alimjan inayet ependimu tarixtin buyan herqandaq bir jem'iyette islahat mesh'ilini kötürgen serxillarning haman türlük qarshiliqlargha uchrap kelgenlikini, eyni waqitta xoten medriseliride pikriy we métudiy yéngiliqlarni teshebbus qilghan yash muhemmed emin bughraningmu bu xil qarshiliqlardin xaliy bolushining mumkin emeslikini tekitleydu.

Türkiye chanaqqel'e 18-mart uniwérsitéti ilahiyet fakultétining dotsénti, doktor nur'ehmed qurban ependi bu nuqtida bashqiche bir qarashni ilgiri süridu. Uning tekitlishiche, yash muhemmed emin bughra bilen bir qisim muti'essip ölimalar otturisida yüz bergen ixtilaplarni medriselerning pikriy we métudiy islahat mesiliside roy bergen dégendin köre, her jehettin teyyarliq körüliwatqan kelgüsidiki büyük milliy inqilabni qollash-qollimasliq mesilisidiki siyasiy nuqti'iynezerde körülgen déyish téximu toghra bolidiken.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi, 20-esirning bashliridiki pütkül musulman türk dunyasida qedimiyetchiler bilen jedidchiler otturisidiki ixtilaplarning her sahelerde omumiyyüzlük körülgenlikini؛ abduqadir damollam, muhemmed emin bughra qatarliq Uyghur serxillirining shu yillardiki islahat teshebbuslirida eqil bilen eqidining, ilim-pen bilen dinning hergizmu bir-birini inkar qilidighan yaki bir-birige qarshi bolghan saheler bolmastin, belki öz'ara munasiwetlik hem biri-birini toluqlaydighan saheler, dep qarighanliqini ilgiri süridu.

Hazir istanbul uniwérsitéti türkiyat inistitutida doktorluq ilmiy maqalisi yéziwatqan abdulla oghuz ependi, muhemmed emin bughraning jiyeni merhum doktor yaqup bughraning newrisidur. U yéqinda muhemmed emin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabining türkche mukemmel nusxanisini neshir qildurghan bolup, hezritimning bir ömürlük küresh hayati heqqide chongqur tonushqa igidur. Uning tekitlishiche, yash muhemmed emin bughra bilen 1920-yillarda xotendiki bir qisim muti'essip ölimalar otturisida körülgen sürkülüshler, bir tereptin, medrise ma'aripini pikriy we métudiy jehettin islah qilish mesiliside körülgen bolsa, yene bir tereptin, wetenning teqdiri mesilisidiki pozitsiyede körülgen idi.

Doktur nur'ehmed qurban, gerche shu yillarda yash muhemmed emin bughra bilen xotendiki ölimalar qatlimi otturisida pikriy we métudiy jehettin bir qisim ixtilaplar mewjut bolghan bolsimu, emma hezritimning milliy inqilab mesiliside bu “Ixtilap” larni bir chetke qayrip qoyup, her sahedikilerning qollishini qolgha keltürüshke tirishqanliqini؛ shungimu xotendiki ulugh-ushshaq ölimalar, teriqetchiler, tesewwupchilar, muderrisler, taliplar we bashqa her sahediki kishilerning 1930-yillarning bashlirida partlighan milliy inqilab sépidin aktip orun alghanliqini eskertidu.

Axirida istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining bashliqi abdujélil turan ependi mundaq bir nuqtini eskertip ötti: “Xuddi muhemmed emin bughraning özi tekitlep ötkendek, 22 yéshida muderris bolghan yash hezritim bilen xotendiki bir qisim muti'essip küchler otturisida pikriy we métudiy jehetlerdin ‛düshmenlishish‚ ehwali körülgenliki éniq, emma hezritimning bu mesilini nahayiti aqilane usulda bir terep qilip, her sahediki kishilerni kelgüsidiki milliy inqilab yoligha yönlendürgenliki melum. Shunga muhemmed emin bughraning eyni waqitta xotende bu jehette duch kelgen qiyinchiliqlirining abduqadir damollamning derijisige bérip yetmigenlikini tesewwur qilishqa bolidu. Chünki abduqadir damollamning délosigha hetta shu waqittiki chet el küchlirimu qol tiqqan bolup, intayin murekkep bir weziyetning ichide idi.”

(Dawami bar)