Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (18)

On sekkizinchi qisim: “Bizge xenzularsiz shinjang kérek!”

1958-Yilining kéyinki yérimida yuqiri dolqun'gha kötürülgen “Yerlik milletchilikke qarshi küresh” dolqunida Uyghur diyaridiki minglighan bilim igiliri we siyasiy sehnidiki serxillar zerbe bérish nishanigha aylan'ghan idi. Ene ashu boran-chapqunluq yillarda hayatining newqiran mezgilide turuwatqan yash nizamidin hüseyin “Shinjang géziti” idariside 50 kündin 80 kün'giche küreshke tartilidu. Netijide uninggha “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi” dégen siyasiy qalpaq kiydürülidu. Shu yili “Shinjang géziti” ning 29-noyabirdiki sanida “‛shinjang géziti‚ idariside esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyinning ré'aksiyin epti-beshirisi toluq échip tashlandi” serlewhilik uzun maqale tehrirat ilawisi bilen birlikte élan qilinidu. 

Merhum nizamidin hüseyin ependining bügün amérikida yashawatqan oghli jür'et nizamidin dadisining shexsiy arxipida saqlinip kelgen mezkur maqale heqqide anglarmenlerge uchur berdi. U “Shinjang géziti” ge bésilghan mezkur maqalide dadisigha sekkiz türlük “Jinayet” artilghanliqini, buning ichidiki bir türide “Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyin xenzu xelqige chish-tirniqi bilen qarshi turdi we ‛chégrani taqash‚ xam xiyalida boldi” déyilgenlikini eskertip ötti:

“Ongchi nizamidin azadliqtin kéyin partiye we xelq hökümiti rehberlikide milliy zulum, milliy tengsizlik tüp yiltizi bilen yoqitilip, milletler barawerlikining heqiqiy türde emelge ashqanliqidin, shuning üchünmu her millet xelqi otturisida qérindashliq-ittipaqliq munasiwiti tiklinip, milletlerning inaq a'ilisi wujudqa kelgenlikidin köz yumup, ‛shinjangdiki asasiy ziddiyet milliy ziddiyet‚, ‛bu ziddiyetning bash jinayetkari xenzular‚, chünki ‛ular shinjangni bésiwaldi‚, ‛bizni assimilyatsiye qiliwatidu‚ dep jöylidi.”

Nizamidin hüseyin'ge “Yerlik milletchilik” boyiche qalpaq kiydürüsh meqset qilin'ghan bu maqalide yene uning “Xenzu kadirliri, xenzu ishchiliri we ishlepchiqirish-qurulush armiyisining shinjanggha bergen semimiy yardemlirige köz yumghanliqi” we “Xenzulardin ayrilipmu sotsiyalizm qurghili bolidu” dégenliki otturigha qoyulghan. Jür'et nizamidin eyni waqittiki “Shinjang géziti” ge bésilghan mezkur maqalidiki munu qurlarni oqup ötti:

“Shinjangdiki her millet xelqi shuni roshen körelidiki, peqet xenzu xelqining yardimi bolghandila shinjangni téximu güllendürgili, her millet xelqining ortaq arzusi-sotsiyalizm we kommunizm qurushni téximu téz emelge ashurghili bolidu. Lékin ongchi nizamidin bu emeliyetlerning hemmisidin köz yumup, ‛ichkiridin chiqqanlar shinjang xelqige yardem béridu deydu, emeliyette biri yardem berse oni yardem alidu‚, ‛xenzular chiqqan bilen susiz janggallargha barmaydu, ularni yene ilgiridin bar awat yerlerge orunlashturidu‚ dep jar saldi. U yene intayin nomussizliq bilen ‛ichkiridin chiqqanlar bizge xojayinliq qiliwatidu‚, ‛adem öltürüwatidu‚ dep töhmet qilip, ‛bu ishni partiye muwapiq hel qilsun, bolmisa chégrani tosayli‚ dep kaniyi yirtilghuche warqiridi. Emeliyette bundaq ehwalni qéni kim körüptu? bu janijan partiyemizge we ulugh xenzu xelqige ghaljirliq bilen qilin'ghan töhmet. Ongchi nizamidin yene qérindash xenzu xelqining shinjanggha bériwatqan yardimining ulugh ehmiyitini yoqqa chiqirip, ‛xenzulardin ayrilipmu sotsiyalizm qurghili bolidu‚ dégenni teshebbus qildi.”

Mezkur maqalide yene nizamidin hüseyinning “Tigh uchini xelq azadliq armiyisi bilen ishlepchiqirish-qurulush armiyisige qaratqanliqi”, “Xelq azadliq armiyesini xitaylarning armiyisi, mustemlikichi armiye dep haqaret qilghanliqi” bir-birlep sanap ötülgen.

Mezkur maqalining ikkinchi kichik mawzusida yene nizamidin hüseyinning “Xenzu kadirlirigha töhmet we hujum qilghanliqi” nuqtiliq bayan qilin'ghan. Jür'et nizamidin mezkur maqalidiki bu nuqtilarni oqup ötti:

“Esheddiy ongchi we yerlik milletchi nizamidin hüseyin shinjangda xizmet qiliwatqan xenzu kadirlirining öz yurti, öz ata-anisini tashlap, pütün barliqini shinjang xelqining bext-sa'aditi üchün béghishlap ishlep kétiwatqanliqidin, nede xizmetning éghiri bolsa shu yerge bérip ishligenlikidin we özide bar hemme bilim, qabiliyetni héch ayimay milliy kadirlargha ögitip, ularni yétishtüriwatqanliqidin köz yumup, ‛xenzu kadirlar xenzular üchün ishleydu‚, ‛ularning hemmisi chong milletchi‚, ‛sheher xenzularning, yéza, tagh, chöller milletlerning‚, ‛xenzular qomandan, milliy kadirlar buyruqni ijra qilghuchi‚ dep walaqlidi.”

Mezkur maqalida nizamidin hüseyinning “Shinjang géziti” din ibaret kompartiyening organ gézitide ishlep turup “Xenzularni haqaretligenliki we asassiz ighwa tarqatqanliqi” ni tenqidlep, munular bayan qilin'ghan:

“Xenzularni ‛mangqa‚, ‛chéketke‚, ‛qara chapan‚ dégendek zeherlik sözler bilen haqaretlesh esheddiy yerlik milletchi nizamidinning aditi bolup qalghan. U barghanla yéride xenzu xelqini, xenzu kadirlarni, xelq azadliq armiyesini haqaretlep, ighwa tarqitip yürgen. Hetta chet wilayetlerde muxbirliqta bolghan chaghlirida hemishe tirnaq astidin kir kolap, xenzu kadirliri we ishlepchiqirish-qurulush armiyisi üstidin yalghan pakitlarni toplap, kichik mesililerni chongaytip maqale-xewerler yazghan.”

Maqalidiki ikkinchi kichik mawzuning axirqi qismida nizamidin hüseyinning “Xenzularni shinjangda turghuzmasliq”, “Xenzularni ichkirige qayturush” dégendek teshebbusni ochuq-ashkara towlap yürgenliki, 1955-yili Uyghur aptonom rayoni qurulghanda uning “Aptonomiye mustemlikichilikning yéngi shekli, bizge aptonomiye lazim emes, belki musteqilliq lazim, bizge xenzularsiz shinjang lazim” dégenliki bayan qilin'ghan.

(Dawami bar)