Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (41)

Nizamidin hüseyin ependi dolqun eysa ependining toyida.

Qiriq birinchi qisim: weten tarixi üchün tirkishish

Muhemmet'imin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq meshhur esiri xitay hökümiti teripidin “Eng zeherlik we eng xeterlik kitab” dep qaralghan shundaqla yillardin buyan birinchi derijilik cheklen'gen kitablar tizimlikige kirgüzülgen eser idi. Muhemmet'imin bughraning jiyeni doktor yaqub bughra “Xatirelirim” namliq eslimiside 1947-yili a'ilisi boyiche keshmir arqiliq weten'ge qaytqanliqini, shu qétim taghisi muhemmet'imin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq kitabining keshmirde bésilghan tunji neshridin 4 nusxini yoshurunche weten'ge élip kirgenlikini tilgha alidu.

1940-Yillarning ikkinchi yérimida muhemmet'imin bughraning mezkur kitabining bir qismini qayta toluqlap chiqqanliqi we ürümchidiki “Altay neshriyati” da basturghanliqi melum. Bu yillarda “Altay neshriyati” yene polat qadirining “Ölke tarixi” namliq kitabinimu neshr qilip tarqitidu.

Aridin yérim esirdek waqit ötüp 1980-yillarning axirlirigha kelgende yéngi ewlad Uyghur yashliri ichide weten tarixini qayta öginish qizghinliqi kötürülidu. Mana mushundaq bir mezgilde yashinip qalghan nizamidin hüseyin ependi qolidiki “Sherqiy türkistan tarixi” we “Ölke tarixi” qatarliq qimmetlik tarix kitablirini köpeytip basturup, yashlargha tarqatmaqchi bolidu.

1989-Yilidin 1990-yilighiche bolghan jeryanda bu kitablarni shapigrafta yoshurunche basturush ishigha qatnashqan dolqun eysa ependi buningdin 30-yillar awwalqi weqelerni eslep ötti.

Nizamidin hüseyinning tewsiyesi bilen dolqun eysa qatarliq birqanche yashlar bu xeterlik hem shereplik ishqa tewekkül qilidu. Ular aldi bilen polat qadirining “Ölke tarixi” namliq kitabini yoshurunche basturidu. Andin muhemmet'imin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq zor hejimlik kitabini birqanchige bölüp basturidu. Nizamidin ependi shexsen özi bu kitablarni tarqitidighan ishenchlik kishilerning tizimlikini turghuzup chiqidu.

Kéyinche dolqun eysa chet'el tili öginish üchün béyjinggha kétidu. Bu jeryanda kitab bésish ishigha qatnashqan yashlardin biri tutulup kétidu. Buning bilen hemmeylen jiddiychilik we wehime ichide qalidu. Bu waqitta nizamidin ependi dolqun eysagha xet yézip, egerde kélishmeslik bolup qalsa hemme ishni özige artip qoyushini tapilaydu.

Nizamidin ependi xétide mundaq dep yazidu: “Balilirim, men türmilerde yétip baqqan, béshimdin hemme issiq-soghuqlarni ötküzgenmen. Siler téxi yash, aldinglarda mangidighan yolunglar uzun. Siler yashishinglar, weten, milletning istiqbali üchün küresh qilishinglar kérek. Egerde tutulup qalsanglar, ‛bu ishni nizamidin hüseyinning körsetmisi boyiche qilduq, biz tepsilatini bilmeymiz‚ dep hemme gunahni manga dönggep qoyunglar. Men buning jawabkarliqini öz üstümge alimen!”

1980-Yillarning ikkinchi yérimida merhum nizamidin hüseyin bilen “Shinjang géziti” de bille ishligen, hazir awstraliyede yashawatqan bextiyar xoja ependimu bu heqte eslime teqdim qildi. U eyni waqitta özining nizamidin hüseyin ependige hemrah bolup jenubqa birqanche ayliq seper qilghanliqini, bu jeryanda nizamidin ependining yurti qaghiliqtiki ot yürek yashlargha her küni kéchisi weten tarixi heqqide ders sözligenlikini tilgha aldi.

Axirida dolqun eysa ustazi nizamidin hüseyinning eyni waqitta qoligha qoral élip milliy azadliq üchün küreshken bir inqilabchi, qelem kürishi élip barghan bir tarixchi we zhurnalist shundaqla 20 yillap türmidin qachqan bir erkinlik jengchisi bolupla qalmastin, belki öz nöwitide yene wetenning her bir bulung-puchqaqlirighiche kezgen, her bir siqim topisining qimmitini dengsep körgen, öz xelqining yigha we külkisini chüshen'gen bir insan ikenlikini tekitlep ötti.

(Dawami bar)